Part 5- Chiwada, Food Culture of Khamgaon

खामगांवची खाद्य संस्कृती भाग-5

ले लो भाई चिवडा ले लो

महाराष्ट्रात अनेक ठिकाणी प्रसिद्ध असा चिवडा मिळतो. पण हे प्रसिद्ध पदार्थ बहुतांश मोठ्या शहरातीलच असतात. छोट्या शहरातून विक्री होणारे पदार्थ हे  सुद्धा रुचकर, चविष्ट असूनही त्यांना म्हणावी तेवढी प्रसिद्धी मात्र मिळत नाही. आजच्या लेखात आपण खामगांवात गेल्या कित्येक वर्षांपासून विकल्या जात असलेल्या एका रुचकर चिवड्याची माहिती जाणून घेणार आहोत.

मागील भागापासून पुढे...

मागील दोन लेखात पेढा व रबडी अशा गोड पदार्थांबाबत भाष्य झाले. आता खामगांवात आणखी कोणत्या प्रसिद्ध पदार्थाबाबत लिहावे हे चिंतन करीत एका रम्य सायंकाळी शहरापासून दूर एका ठिकाणी गेलो होतो. एका छोट्या हॉटेलवर मस्त कॉफीचे घोट रिचवत होतो. अशा छोट्या हॉटेल्सवर रेडिओ हा अजूनही वाजवला जातो तसा तो इथेही वाजत होता. काहीतरी उद्घोषणा सुरु होत्या व नंतर एक गाणे वाजू लागले. हे गाणे मला खुप दिवसानंतर ऐकायला मिळाले. लहानपणी खुपदा ऐकू यायचे. हे गीत होते "ले लो भाई चिवडा ले लो गरम मसालेदार चिवडा ले लो , या हो या चिवडा घ्या गरम मसालेदार चिवडा घ्या." मुखडा हिंदी असलेले हे मराठी गीत आहे. या गाण्यामुळे चिवडा हा पदार्थ डोक्यात आला. मागील लेखात पेढा, रबडी हे गोडाचे पदार्थ झाले होते. आता लेख मालिकेच्या या भागासाठी चिवडा हाच तिखट पदार्थ माझ्या मेंदूला झोंंबू लागला. याच विषयावर लिहावेसे वाटू लागले. तसे आजचा लेख हा भारतातील सर्वात जास्त आवडत्या, सर्वात जास्त प्रसंगी केल्या जाणा-या व नानाविध प्रकारे बनवल्या जाणा-या पदार्थावर अर्थात चिवड्यावर असेल हे वाचकांनी शिर्षकावरून ओळखलेच असेल. आजही लग्नप्रसंगात चिवडा लाडूच्या पुड्या आप्तांसोबत देण्याची प्रथा मात्र टिकून आहे. हा सुद्धा चिवड्याच्या लोकप्रियतेचा एक नमुना आहे. चिवड्याबाबतच्या त्या गाण्यामुळे चिवडा याच विषयावर लिहावेसे वाटल्यानंतर माझ्या डोक्यात कितीतरी चिवड्यांचा चिवडा त्या क्षणी होऊन गेला. अनेक प्रकारचे, अनेक ठिकाणचे चिवडे आठवले. नंतर खामगांवातील एक जुने चिवडा विक्रेते आठवले. चिवडा, गेल्या कित्येक वर्षांपासून वेळेप्रसंगी भारतीय जनतेची भूक भागवणारा पदार्थ. कुठेही नेण्यास सोयीस्कर व टिकाऊ असा हा पदार्थ सर्वांनाच आवडतो. मागील लेखांत सांगितल्या प्रमाणे  पदार्थ बनवण्याचा विधी , त्यातील ingredients याबाबत मी काही भाष्य करणार नाही. "बोले तो भाई वो सब आजकल you tube पे मिलता है | और अपुनको उससे ज्यादा खानेमेइच interest है भाई |"  महाराष्ट्रात अनेक ठिकाणचे चिवडे प्रसिद्ध आहेत, हे अनेकांना ठाऊक आहे व त्यांनी त्या चिवड्यांची चव सुद्धा चाखली असेलच. त्यांच्याबाबत येथे विस्ताराने सांगण्याची गरज नाही. पण हे प्रसिद्ध पदार्थ बहुतांश मोठ्या शहरातीलच असतात. छोट्या शहरातून विक्री होणारे पदार्थ सुद्धा रुचकर, चविष्ट असतात पण त्यांना मिळायला पाहिजे तेवढी प्रसिद्धी मात्र मिळत नाही. 

      आपल्या प्रिय खामगांवातील असे पदार्थ आपण या लेख मालिकेत पाहत आहोतच. आजच्या लेखात आपण खामगांवात गेल्या कित्येक वर्षांपासून विकल्या जात असलेल्या एका रुचकर चिवड्याची माहिती जाणून घेणार आहोत. बालपणी “च्चि व डां" अशी आरोळी ऐकू आल्यावर कोण आहे म्हणून पाहण्यास बाहेर गेलो होतो तर एका सायकलच्या भारवाहकावर (कॅरीयरवर) निळ्या रंगावर पांढ-या अक्षरात “सोलापुरी चिवडा” असे लिहिलेले टिनाचे दोन चौकोनी डब्बे लावलेला, हँडलवर एक पिशवी व एक छोटा तराजू लावलेला, माणूस चिवडा विकत असलेला दिसला. वडीलांनी चिवडा घेतला तेंव्हा त्या चिवडेवाले काकांच्या सायकलवर मागे लावलेल्या एका डब्यात चिवडा तर दुस-या डब्यात शेव , पिशवीत शंकरपाळे असे पदार्थ असल्याचे कळले. आम्ही फक्त चिवडा घेतला होता. काय चविष्ट होता तो चिवडा. हा चिवडा अजूनही माझा सोबती आहे, आजही मी हा चिवडा घेतोच. भाजके पोहे, डाळया, किसमिस, काजूयुक्त असा हा चिवडा आजही आपली चव कायम राखून आहे. हा चिवडा विकणा-या काकांचे नांव समाधान महाले असे होते. ते खामगांव जवळील शिरजगांव येथील रहिवाशी. काही दिवसांपूर्वी काकांच्या मुलाला या चिवड्याला "सोलापुरी चिवडा" असे नांव का दिले ?  असे मी विचारले तर त्यांनी संगितले की , खामगांवातील एका व्यापा-यासोबत त्यांचे वडील म्हणजे समाधान महाले हे उदरनिर्वाहासाठी म्हणून सोलापूरला गेले होते. काही कारणाने ते परत आले परंतू येतांना आले ते सोलापूरच्या चिवड्याची रेसिपी व तो व्यापार करण्याची कल्पना डोक्यात घेऊन. त्यांनी ती कल्पना साकारली व ज्या कारणासाठी ते सोलापूरला गेले होते त्याची सोय सोलापूरच्या सिद्धेश्वराने त्यांना खामगांवातच करून दिली. त्यांच्या चविष्ट , quality चिवड्याने त्यांचा लवकरच या व्यवसायात जम बसला. पुढे हा चिवडा विकणारे काका येणे कमी झाले, त्यांची जागा त्यांच्या मुलांनी म्हणजे रामदास, कृष्णा यांनी घेतली. चौकशी केल्यावर ते काका आता हयात नाही असे कळले. आजही त्या काकांचा चेहरा त्यांची राहणी माझ्या डोळ्यासमोर आहे सडपातळ, पायजामा-शर्ट असा पोशाख , वर्ण काळा . काहीशा कुरळ्या केसांना चांगले तेल लावलेले व डोळ्यावर चष्मा आणि त्यांची अनोखी अशी “च्चि व डां“ म्हणण्याची त-हा. त्यांचा चिवडा तिखट पण बोलणे मात्र गोड होते. पायाचे दुखणे सुरु झाले व नंतर त्यांना देवाज्ञा झाली. समाधान काकांचा व्यवसाय आता त्यांची मुले पुढे नेत आहेत. एक भाऊ खामगांव अर्बन बँकेच्या बाजूला असलेल्या दुकानात तर एक भाऊ काकांसारखा फिरस्ती करून चिवडा विकतो. चिवड्याची चव सुद्धा पुर्वीसारखीच राखण्याचा त्यांचा प्रयत्न वाखणण्याजोगा आहे. आज माहगाई वाढल्यामुळे चिवड्याची किंमत सुद्धा वाढली आहे. खामगांवात या सोलापुरी चिवडा विक्रेत्याप्रमाणे इतर चिवडे सुद्धा सुरू झाले त्यांची चव कधी घेतली नाही पण चवीच्या बाबतीत सोलापुरी चिवडाच अधिक सरस असल्याची खात्री वाटते. खामगांवातील या सोलापुरी चिवडेवाल्याचे अनेक जुने ग्राहक अद्यापही कायम आहेत.

      बाजारात आज कित्येक प्रकारचे खाद्य पदार्थ विक्रीस उपलब्ध आहेत , विविध ब्रँँडस स्थापित झाले आहेत. या स्पर्धेतही सोलापुरी चिवडा व इतर गृह उद्योग , किरकोळ विक्रेते कसेबसे तग धरून उभे आहेत. यांच्या पदार्थांची चव सुद्धा आपण चाखायला हवी. यांच्याकडून सुद्धा आपण खरेदी करणे आवश्यक नाही का ? पॅॅक मधील पदार्थ तर आपण नेहमीच घेत असतो. अनेक खामगांवकरांनी या सोलापुरी चिवड्याची चव हमखास चाखली असेल. ज्यांनी चाखली नसेल त्यांनी आवर्जून चाखावी. खामगांवच्या खाद्यसंस्कृती बाबत बोलतांना, लिहितांना येथील हॉटेलचे पदार्थ चकली, वडा ,पेढा, रबडी प्रमाणेच हा सोलापुरी चिवडा सुद्धा आहे. चिवडा या पदार्थाची उत्पत्ती कशी झाली कुणास ठाऊक परंतु भगवान श्रीकृष्ण बालपणी आपल्या संवगड्यांसह जो काला खात असत त्या काल्यापासूनच चिवडा हा पदार्थ निर्माण झाला असावा व त्यात पुढे अनेक बदल झाले असावेत असे कुठेतरी मला वाटले व म्हणून या  काल्याचीच आवृत्ती असलेल्या या चिवड्याचा व त्या अनुषंगाने या खामगांवात मिळणा-या सोलापुरी चिवड्याचा या लेखमालिकेत मला  अंतर्भाव करावासा वाटला.                  क्रमश: