खामगांव एक चंदेरी शहर
खामगावात चांदीचा व्यवसाय चांगलाच वृद्धिंगत झाला, येथे चांदीच्या अनेक वस्तू, दागिने बनविण्याचे छोटे-मोठे असे कित्येक कारखाने आहेत. या कारखान्यांमुळे शेकडो लोकांना रोजगार मिळाला आहे. खामगावात बनलेल्या भरवशाच्या चांदीच्या वस्तू, दागिने खरेदीसाठी देश-विदेशातून लोक, देवस्थाने, कंपन्या, सेलिब्रिटी खामगावला येतात.
खामगाव महाराष्ट्राच्या विदर्भातील बुलढाणा जिल्ह्यातील एक छोटेसे परंतु टुमदार शहर कापसाच्या अमाप उत्पादनामुळे व बाजारपेठेमुळे संपूर्ण भारतात नावलौकिक प्राप्त झालेले गाव "कॉटन सिटी" म्हणून ओळखले जात असे. "खामगांव नामे तालुक्यात | व्यापार चाले जेथ मोठा ||" असा उल्लेख दासगणू महाराजांनी गजानन महाराजांच्या पोथीत सुद्धा केला आहे. यावरून खामगांव शहर हे फार पुर्वी पासून व्यापारा बाबत प्रसिद्ध असल्याचा दाखला मिळतो. प्राथमिक शाळेच्या भूगोलच्या पुस्तकात सुद्धा खामगाव आणि कापसाची बाजारपेठ असा उल्लेख पूर्वी असायचा. कापसाच्या या मोठ्या व्यापारउदीमामुळे परतंत्र भारतात मुख्य रेल्वे लाईन पासून खामगाव पर्यंत अशी रेल्वे लाईन त्या काळात निर्माण केली गेली. मात्र शासनाची नवीन धोरणे, कापूस एकाधिकार योजना यामुळे कापसाचा हा व्यवसाय घटत गेला. शेतकरी सुद्धा कापूस अर्थात पराटीचे पिक कमी घेऊ लागले. एक-एक करून खामगावच्या जिनिंग प्रेसिंग फॅक्टरी बंद झाल्या. आज एका हाताच्या बोटावर मोजता येतील एवढ्याच जिनिंग फॅक्टरी खामगावात आहे.
कापसाच्या मोठ्या व्यापाराच्या त्या काळात खामगावात आणखी एक पांढऱ्याच वस्तूचा व्यवसाय बाळसे धरत होता, तो व्यवसाय म्हणजे चांदीचा व्यवसाय. पुढे याच व्यवसायामुळे चांदीच्या खाणी जरी खामगाव पासून शेकडो मैल अंतरावर असल्या तरीही मुंबई येथून चांदी आणून उत्कृष्ट प्रतीच्या चांदीच्या वस्तू दागिने खामगांवात बनवल्या जाऊ लागल्या. आता खामगांव "सिल्व्हर सिटी" म्हणून ओळखले जाते. खामगावच्या जुन्या सराफा भागात सोनार मंडळींनी सोन्या चांदीची छोटी-छोटी दुकाने त्या काळात सुरू केली होती. आजही तो जुना सराफा अस्तित्वात आहे. प्रचंड रहदारी आणि बाजार असलेल्या या भागात म्हणूनच पोस्ट ऑफिसने सुद्धा एक शाखा सुरू केली होती. आता ती पुर्वीची सोन्या-चांदीची दुकाने ही खामगावच्या मेन रोडवर स्थलांतरित झाली आहे. या हमरस्त्यावर आता सोन्या-चांदीची अनेक मोठी दुकाने आधुनिक व आकर्षक स्वरूपात उभी आहेत. भारतीय चित्रपट सृष्टीच्या इतिहासात ज्याप्रमाणे शोले सिनेमा वगळताच येणार नाही अगदी तसेच खामगावची चांदी म्हटली की जांगीड हे नाव सुद्धा वगळताच येणार नाही. जांगीड यांचे 50 करोड रुपयांची वार्षिक उलाढाल असलेले विश्वकर्मा सिल्वर हाऊस आज देशभर प्रसिद्ध आहे. चांदी आणि जांगिड ही नांवे जणू समरसच झाली आहेत त्यामुळे खामगांव येथे चांदी व्यवसायाची मुहूर्तमेढ कशी झाली ?, इथला नावलौकिक कसा वाढला ? हे सांगतांना जांगीड परिवाराचा इतिहास येथे सांगणे क्रमप्राप्तच आहे.
जांगीड यांच्या चार पिढ्यांच्या पूर्वी म्हणजे 1889 मध्ये, 135 वर्षांपूर्वी श्री केशवरामजी जांगीड हे राजस्थानातील चुरी जिल्ह्यातील रामगड या गावावरून खामगावात आले. केशवरामजी जांगीड यांची कथा मोठी रंजक आहे. त्यांचे वडील शिवरामजी जांगीड हे रामगड येथे सुतारीचा व्यवसाय करत. त्यांना तीन मुले होती केशवरामजी, बालूरामजी, आणि गुलाबजी. केशवरामजी आणि बालूरामजी हे दोघे बंधू उत्कृष्ट असे कारागीर होते. त्या काळात त्यांनी रामगड येथील राजासाठी जेवणाच्या गोलाकार अशा मेज वरती फिरणारी चांदीची आगगाडी तयार केली होती. चांदीचे कारंजे सुद्धा त्यांनी तयार केले होते. त्या काळात इंग्रज लोक भारतीय शिल्पे उध्वस्त करीत, कारागीरांवर जुलूम करीत. कुणीतरी त्यांना असे सांगितले की, इंग्रजांना तुमची ही कुशल कारागिरी जर का माहित पडली तर ते तुमचे हात तोडून टाकतील. म्हणून केशवरामजी आणि बालूरामजी हे दोघे बंधू दूर कुठेतरी राहण्याच्या बेताने रामगड सोडून निघाले. केशव रामजी यांच्या पत्नी जवळ काही तुटपुंजी रक्कम होती त्या अल्पशा जमापुंजीवर हे दोघे बंधू त्यांच्या राहत्या घरापासून शेकडो मैल अंतरावर असलेल्या खामगावला मजल-दरमजल करीत दाखल झाले, आणि इथलेच झाले. कालांतराने बालूरामजी मात्र परत निघून गेले. केशवरामजी मात्र खामगावला तन-मन-धनाने, झोकून देऊन चांदीच्या दागिन्यांच्या व्यवसाय करू लागले. त्यांची पत्नी घरोघरी जाऊन लोकांना त्यांच्या व्यवसायाची माहिती देत व काम मिळवत असे. "Every cloud has a silver border" या इंग्रजी म्हणीप्रमाणे अनेक संकटे झेलत आपल्या जन्मभूमीपासून दूर खामगाव सारख्या छोट्या गावात तुटपुंजी रक्कम सोबत घेऊन आलेल्या केशवरामजी जांगिड यांना सुद्धा खामगावात चांदीच्या दागिन्यांच्या व्यवसायामुळे यशाची चंदेरी किनार लवकरच प्राप्त झाली. परंतु दुर्दैवाने केशवरामजी यांना अपत्यप्राप्ती काही झाली नाही. त्यांनी आपला पुतण्या जवाहरमल यांना दत्तक घेतले. जवाहर यांनी सुद्धा वडिलांचा व्यवसाय चांगला प्रस्थापित केला. जवाहरमलजी नंतर त्यांचे पुत्र चिरंजीलालजी यांनी सुद्धा हा व्यवसाय वृद्धिंगत केला आणि 1937 मध्ये जुन्या सराफ्यातून नवीन सराफ्यात हमरस्त्यावर "विश्वकर्मा सिल्वर हाऊस (SVSH)" स्थापन केले. चिरंजीलाल जांगिड यांनी त्या काळात व्यवसाय वाढीसाठी खामगावातील धनिक श्री सोनी यांच्यासोबत भागीदारी केली आणि 39 हजार रुपयांचे भाग भांडवल मिळाल्यावर व्यवसाय आणखी वाढवला त्यांची ही भागीदारी 2007-2008 पर्यंत कायम होती. नंतर त्यांनी मैत्रीपूर्ण पद्धतीने ही भागीदारी बंद केली. चिरंजीलाल यांच्यानंतर त्यांचे पुत्र जगदीशप्रसाद जांगिड यांनी या व्यवसायात आधुनिकता आणून आपला व्यवसाय अधिक पुढे नेण्यास सुरुवात केली. जगदीशप्रसाद हे दूरदृष्टी असलेले असे गृहस्थ होते. त्यांनी भारतातील वेगवेगळ्या शहरातून आणि राज्यातून कारागीर आणले. शुद्ध चांदी ग्राहकांना कशी मिळेल याकडे लक्ष दिले. विश्वकर्मा येथील चांदी ही 99.50% शुद्ध असते. विश्वकर्मा सिल्वर हाऊसने हॉलमार्कला सुद्धा नाकारले. याचे कारण असे की हॉलमार्क 92.50% शुद्ध चांदीला प्रमाणित करते पण विश्वकर्माची चांदी मात्र त्याही पेक्षा जास्त शुद्ध असते. जगदीशप्रसाद जांगिड यांनी अनेक नवनवीन प्रयोग या व्यवसायात केले प्लास्टिकच्या डब्यांवरती चांदीचे आवरण हे त्याचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. हे डबे लोकांना खूप आवडले आणि लोक ते भेट म्हणून एकमेकांना देऊ लागले. जगदीशप्रसाद यांनी नागपूरच्या महानुभाव मंदिरात सुद्धा चांदीचे दागिने दिले. त्यानंतर अनेक मंदिरांमध्ये विश्वकर्मा सिल्वर हाऊसने चांदीचे दागिने व इतर वस्तू करून दिलेल्या आहेत. महानुभाव मंदिर नागपूरने जेव्हा चांदीचे दागिने वितळवण्यासाठी विश्वकर्मा ज्वेलर्सला विकले तेव्हा त्यातील काही चांदीच्या वस्तू या चांदीच्या नसून सोन्यावर चांदीचा मुलामा असल्याच्या दिसल्या तेंव्हा जगदीशप्रसाद यांनी त्या सोन्याच्या वस्तूंची किंमत महानुभाव मंदिराला दिली. हे जगदीशप्रसाद यांचे व्यापारातील प्रामाणिकतेचे (Business Ethics) एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे. जगदीश प्रसाद जांगिड यांना अनेक पुरस्कार सुद्धा मिळाले आहेत शिवाय व्यापारा संबंधीच्या एका "केस स्टडी" च्या आंतरराष्ट्रीय दर्जाच्या पुस्तकात त्यांच्यावर आयर्न मॅन नावाचा मोठा लेख जांगिड कुटुंबीयांच्या वंशावळी सहित प्रकाशित झालेला आहे. तसेच इतरही अनेक वृत्तपत्रातून खामगावच्या चांदीबाबत लेख प्रकाशित झालेले आहेत.
आज विश्वकर्मा सिल्वर हाऊस हे जगदीश प्रसाद यांचे पुत्र डॉ. कमल जांगिड व नातू राहुल जांगीड हे पुढे नेत आहे. डॉ कमल जांगीड हे एम.बी.बी.एस. असूनही त्यांनी आपला वडिलोपार्जित व्यवसाय पुढे नेण्यासाठी म्हणून वैद्यकीय क्षेत्र सोडून याच व्यवसायात कार्यरत झाले. कमल जांगीड यांचे बंधू अजय जांगिड हे "विश्वकर्मा सिल्वर एम्पोरियम" या नावाने मुंबईमध्ये व्यवसाय सांभाळतात. विश्वकर्माचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे येथील चांदीवरती विश्वकर्माचे एक चिन्ह निर्माण केले जाते व पुन्हा कितीही वर्षांनी ती वस्तू मोड म्हणून द्यायची असल्यास त्या वस्तूची घटाई लावली जात नाही असे वैशिष्ट्य क्वचितच इतरत्र आढळते. खामगावच्या विश्वकर्मा सिल्वर हाऊसने आज रोजी पर्यंत अनेक नामांकित व्यक्ती व संस्थांना चांदीच्या वस्तू, दागिने बनवून दिलेल्या आहे. यामध्ये इन्फोसिस, व्हिडिओकॉन सारख्या नामांकित कंपन्या, नागपूरचे टेकडी गणेश मंदिर, महानुभाव मंदिर, अंबादेवी संस्थान अमरावती, वैष्णव देवी मंदिर कटरा जम्मू, सिद्धिविनायक मंदिर मुंबई, नांदेडचे गुरुद्वारा तसेच राजकारणी लोकांना, विदर्भ क्रिकेट असोसिएशनला आणि देशातील अनेक दागिन्यांच्या दुकानांना पुरवलेल्या आहेत. विशेष उल्लेखनीय गोष्ट म्हणजे महानायक अमिताभ बच्चन हे सुद्धा विश्वकर्मा सिल्वर हाऊसचे ग्राहक आहे. यंदाच्या जालना येथील गणेशोत्सवासाठी जी 40 किलो वजनाची चांदीची मुर्ती बसवणार आहेत ती सुद्धा विश्वकर्मा सिल्व्हर हाऊस येथेच बनवली गेली आहे. जांगिड यांच्यापासून प्रेरणा घेऊन खामगावला अनेक चांदीचे व्यवसायिक व्यवसाय करत आहेत. तसेच अनेक कारागीर विविध कारखान्यांमधून काम करत आहेत.
या ठिकाणी खामगांवकरांना विशेष अभिमानास्पद अशी गोष्ट नमूद नाही केली तर हा लेख अपुरा राहील. ती विशेष उल्लेखनीय गोष्ट म्हणजे भारताने दोन वर्षापूर्वी यशस्वीरित्या प्रक्षेपित केलेल्या चांद्रयानासाठी चांदीचे रॉड आवश्यक होते तेंव्हा ते रॉड सुद्धा खामगांव येथील शेखर भोसले यांच्या श्रद्धा रिफायनरीने सप्लाय केले आहेत. त्यावेळी देशभरात खामगांव चे नांव झळकले. खामगांवच्या चांदीची ख्याती चंद्रापर्यंत गेली.
आज खामगावात चांदीचा व्यवसाय चांगलाच वृद्धिंगत झाला आहे. येथे चांदीच्या अनेक वस्तू आणि दागिने बनविण्याचे छोटे-मोठे असे कित्येक कारखाने आहेत. या कारखान्यांमध्ये शेकडो लोकांना रोजगार मिळाला आहे आणि खामगावात बनलेल्या भरवशाच्या चांदीच्या वस्तू खरेदी करण्यासाठी म्हणून देश-विदेशातून लोक, देवस्थाने, कंपन्या, सेलिब्रिटी खामगावला येतात. केशवरामजी जांगीड यांनी मुहूर्तमेढ केलेल्या या चांदीच्या व्यवसायाच्या इवल्याश्या रोपट्याच्या वेलूला त्यांच्या पुढील पिढ्यांनी गगनावरी नेले आहे आणि ते सुद्धा व्यवसायातील प्रामाणिकतेचे खत-पाणी घालून. खामगांवचे चांदी व्यवसायिक सचोटीने दर्जेदार, उत्कृष्ट वस्तू व दागिने सातत्याने निर्मिती करत असल्याने खामगांव शहर सिल्व्हरसिटी म्हणजेच चंदेरी शहर हे बिरूद मोठ्या अभिमानाने मिरवत आहे.
विनय वि. वरणगांवकर©
खामगांव
9403256736