Article about Orange City Warud city( California of Vidarbha Region) of Amravati District, Maharashtra, India

विदर्भाचा कॅलिफोर्निया - वरुड 

अत्युत्कृष्ट,सुमधुर असलेल्या संत्र्यांमुळे वरुडला विदर्भाचा कॅलिफोर्निया म्हणून ओळखतात. संत्रे म्हटले की नागपुरी संत्र असे म्हटले जाते. परंतू वरुड मध्ये पिकणारी संत्री हीच सर्वात चविष्ट असल्याचे जाणकार व जुनी माणसे सांगतात. एकदा एका स्वामीजींना मी वरुडची संत्री अर्पण केल्यावर त्यांनी ती आनंदाने भक्षण केली होती व वरुडच्या संत्र्याचे महत्व सांगितले होते.

वरुड,अमरावतीच्या पुढे 80-85 किमी अंतरावरील गांव. मध्यप्रदेशच्या सीमेलगतचे एक छोटे परंतू टुमदार गांव. अमरावतीहून नागपूरला जायचे असेल तर कोंढाळी, कारंजा घाटगे या मार्गाप्रमाणेच मोर्शी-वरुड-काटोल या मार्गाने सुद्धा जाता येते. अमरावती- नरखेड रेल्वे मार्ग झाल्यानंतर अमरावती जिल्ह्यातील तालुका स्थान असलेले हे शहर रेल्वेच्या नकाशावर सुद्धा आले. या शहराशी माझा संबंध आला तो 25/26 वर्षांपुर्वी, माझ्या बहिणीच्या विवाहोपरांत. हे शहर सुद्धा नात्यात आले, काहींशी चांगले मैत्र्य जडले. तत्पूर्वी वरुड हे नांव केवळ ऐकिवात होते. अमरावती, नागपूर या शहरांत गेलो होतो मात्र मोर्शी, वरुड या भागांत मात्र जाण्याचे कधी काही कामच पडले नव्हते. नंतर मात्र कित्येकदा जाणे झाले. आता काही दिवसांपूर्वी विदर्भाच्या कॅलिफोर्निया म्हटल्या जाणा-या वरुडला जाणे झाले. अमरावती मागे टाकून बस वरुड रस्त्याला लागली होती, नुकत्याच सुरु झालेल्या उन्हाळ्यात नैसर्गिक थंड वारा खिडकीतून सुखद दिलासा देत होता. प्रवासात एकटाच असल्याने वरुड, वरुडच्या आठवणी , रम्य परिसर असे  विचार मनात घोळत होते. अमरावती- वरुड मार्ग आता काही वर्षांपुर्वी चांगला सिमेंटचा, रुंद व गुळगुळीत झाला. मला पुर्वीचा 

हिरवी श्यामल भवती शेती , पाऊलवाटा अंगणी मिळती 

नव फुलवंती , जुई शेवंती , शेंदरी आंबा सजे मोहरू 

अशा वरुडच्या वाटा आठवू लागल्या. दोन्ही बाजूंनी गर्द कडूनिंबांची झाडे, हिरवीगार शेती  व संत्रा बगीचे असलेला. (शेती अगदी लुप्तच झाली असेही नाही) तेंव्हा सार्वजनिक बांधकाम विभागाने या रस्त्यावर रस्ता सुरक्षेबाबतची अनेक चांगली अशी घोषवाक्ये सुद्धा लिहिलेली होती. रस्ता रुंदीकरणाच्या वेळी कैक वर्षे जुन्या असलेल्या त्या भल्या मोठ्या कडूनिंबांच्या झाडांवार यांत्रिक करवती कराकरा फिरल्या होत्या त्यावेळी मन खिन्न झाले होते. रस्त्या वरून मला बोरांग आठवले. या भागात गाडरस्त्याला बोरांग म्हणतात. मला बस मध्ये हे आठवत होते. अमरावती सोडले की माहुली या गावाच्या पुढे गेलो की आजूबाजूने संत्र्यांच्या बागा दिसू लागतात. रात्रीच्या शेवटच्या बसने मी जात होतो. अंधार असला तरी मला बसच्या हेडलाईटमुळे  बरेच ठिकाणी रस्त्याच्या आजूबाजूला नवीन वृक्षारोपण झालेले दिसले, परतीच्या , दिवसाच्या प्रवासात ही किशोरवयीन झाडे पाहून मला फार आनंद झाला. पुनश्च हा रस्ता पूर्वीसारखाच boulevard  होईल असे वाटले. यंदाच्या माझ्या वरुड प्रवासात वरुड शहरात मला खुप बदल झालेले जाणवले. मी एकटाच असल्याने व माझा प्रवास हा कोणतेही कारणरहित सहज व निचंतीचा असल्याने हे बदल मी निरक्षित होतो. अमरावतीहून वरुडला येत असतांना वरुडच्या अगदी अगोदर जरुड हे गांव येते नंतर वरुड. वरुडच्या पंचक्रोशीत येताच काही शासकीय निवासस्थाने व शासकीय विश्राम गृह आपल्याला दिसते.  याच भागात 25 वर्षांपुर्वी संत्रा बागा दिसत त्यांची जागा आता नवीन ले-आऊट ने घेतलेली दिसली , काही ठिकाणी नवीन घरे सुद्धा झालेली दिसली. दिवसागणिक NA/ आकृषक  जमिन वाढतच चालली आहे किंवा करवून घेतल्या जात आहे. लाखो करोडोंची उलाढाल होते आहे. NA , ले आऊट , बांधकाम क्षेत्र , यांमुळे पुर्वाश्रमीच्या कास्तकाराकडे बक्कळ पैसा आला. परंतू काही कास्तकार एकरकमी आलेल्या या लक्ष्मीचा चांगला विनियोग करु शकले नाहीत व ते देशोधडीला लागल्याच्या बातम्या वाचल्याचे मला स्मरले. या सर्वांमुळे व शेतीबाबत अनुत्साही असलेल्या तरुण पिढीमुळे शेत जमिनीचे भविष्य काय ? हा प्रश्न मनाला शिऊन गेला. हा रस्ता राज्य परीवहन मंडळ बस स्थानकाकडे जातो. एक सहप्रवासी एका थांब्यावर उतरल्याने माझ्या विचारांत खंड पडला. आता हा रस्ता चांगलाच रुंद झालेला दिसला. विश्राम गृहाजवळून गावाकडे जाणारा एक जुना रस्ता सुद्धा आहे. या ठिकाणी आता "I Love Warud" अशी विद्युत दिव्यांची पाटी लावलेली दिसली. बस स्थानक ते गावाकडे जाणा-या रस्त्याने आता आधुनिक स्वरूप धारण केले आहे. मोठ्या मोठ्या शो रूम, दिमाखदार अशी मोठाली व आकर्षक दुकाने,  दवाखाने , पेट्रोल पंप, मोठ्या इमारती असे दृश्य आता दिसते. पुर्वी हा रस्ता विरळ होता. येथूनच गावाकडे जातांना एक रस्ता नागपूर, एक भिलाई तर डावीकडचा एक मुलताईकडे जातो. वरुड हे रोड जंक्शन आहे. अनेक गावांना जोडणारे रस्ते इथून जातात. गावात केदारेश्वर मंदिर , देशबंधू दास वाचनालय , विठ्ठल मंदिर अशी काही जुनी प्रतिष्ठाने आहेत. तर गावाजवळ सालबर्डी, नागठाणा अशी निसर्गरम्य देवस्थाने आहेत. गावात प्रवेश केल्यावर केदार टॉकीज म्हणजेच केदार चौक आहे. टॉकीज आता राहिली नाही, मोठे व्यापारी संकुल झाले आहे. अनिल कपूरचा कुठलातरी सिनेमा या टॉकीज मध्ये पाहिल्याची आठवण मला उगीचच त्या व्यापारी संकुलाकडे पाहिल्यावर झाली. एकेकाळी हजारोंचे मनोरंजन करणारा, लाखोंची तिकीट विक्री व मनोरंजन कर भरणारा टॉकीज व्यवसाय बघता बघता डबघाईस गेला. रात्री भोजनोपरांत विश्राम केला. सकाळी आन्हीके आटोपल्यावर सहज म्हणून गच्चीवर गेलो. इथे गच्चीला गच्चा असे म्हणतात. अनेक शब्दांचे उच्चारण इथे थोडे वेगळ्या पद्धतीने करतात.  वरूडला गेलो की बरेचदा गच्चीवर जातोच. यंदा तर ब-याच दिवसांनी वरुडला जाणे झाले होते. वरून चौफेर नजर फिरवल्यावर सकाळी बाजारपेठेत झालेला बदल दिसलाच होता व आता गच्चीवरून वरुड शहरातील घरांमध्ये झालेला लक्षणीय बदल सुद्धा जाणवला. नव्या घराच्या मागे लगतच बहिणीचा जुना माडीचा वाडा दिसतो. 

चौकटीवर बाल गणपती , चौसोपी खण स्वागत करती , 

झोपाळ्यावर अभंग कातर , सवे लागती कड्या करकरू     

असा तो वाडा जावाई बुवा व त्यांच्या बंधूंनी अजूनही चांगला राखून ठेवला आहे. झोपाळा म्हणजेच बंगई सुद्धा आहे. याच बंगईवर बहिणीचे रुबाबदार सासरे गोपाळराव लोहकरे बसत असत. गच्चीवरून दूरवर सातपुड्याच्या पर्वत रांगा दिसतात. कौलारू घरे व त्याच्या पार्श्वभूमीला सातपुडा पर्वत व आदित्यराजाच्या  सांजवेळीच्या रंगछटा असे ते दृष्य मोठे विलोभनीय दिसत असे. पुर्वी दिसणा-या कौलारू घरांची जागा आता सिमेंटच्या घरांनी घेतलेली दिसली. पुर्वी दिसणा-या कौलारू घरांचेच दृश्य मला अधिक भावत असे परंतू बदलाला कोण रोखू शकते. दूरवर दिसणा-या त्या निळसर सातपुड्याच्या रांगांचे निरीक्षण करता करता 

"आठवणींच्या आधी जाते जिथे मनाचे निळे पाखरु , 

खेड्या मधले घर कौलारू 

या गदिमांच्या कवितेच्या ओळी व कविता आठवली. आता वरुड मध्ये अत्यल्प झाली असली तरी लगतच्या खेड्यांमध्ये मात्र आजही जुनी कौलारू घरे दिसतात. अत्युत्कृष्ट, सुमधुर

असलेल्या संत्र्यांमुळे वरुडला विदर्भाचा कॅलिफोर्निया म्हणून ओळखतात. संत्रे म्हटले की नागपुरी संत्र असे म्हटले जाते. परंतू वरुड मध्ये पिकणारी संत्री हीच सर्वात चविष्ट असल्याचे जाणकार व जुनी माणसे सांगतात व खाणा-याला सुद्धा त्वरित लक्षात येते. एकदा एका स्वामीजींना मी वरुडची संत्री अर्पण केल्यावर त्यांनी ती आनंदाने भक्षण केली होती व वरुडचीच संत्री सर्वोत्तम असल्याचे सांगीतले होते, माझ्याकडे ती कशी आली याची विचारणा केली होती. अशी ही वरुडची संत्री. शहरांचे आकर्षण, जागतिक उष्णता वाढ, जगात  झपाट्याने होणा-या बदलांसोबत बदलत जाणारे वरुड मी न्याहाळले. आज येथील नवीन पिढी शिक्षण , नोकरी अनुषंगाने दूरदेशी गेली आहे. 

"माजघरातील उजेड मिणमिण , वृद्ध कांकणे करिती किणकिण

किणकिण ती हळू, ये कुरवाळू दूरदेशीचे प्रौढ लेकरू   

नोकरी निमित्त येथून गेलेले शहरी, विदेशी चमकधमक भावलेले  तरुण पुनश्च येथे येतील का ? हा विचार सुद्धा मनी दाटला. माझी आता वरुड भेट संपुष्टात आली होती. मी बस मधे बसलो. वरुड शहराचा काही भाग न्याहाळता न्याहाळताच माझी बस गावापासून खुप लांब आली. ज्याप्रमाणे वरुड मधील कौलारू घरे लुप्त झाली तसे आगामी काळात होणा-या बदलांमुळे येथील संत्रा बागांचे सुद्धा काय होणार ? माझ्या मनात भीतीयुक्त शंका आली . एवढ्यात हिवरखेड गावाजवळच्या एका संत्र्याच्या मोठ्या नर्सरीत मला काही लहान मुले संत्र्याची रोपे घेऊन जात असलेली दिसली व हा संत्रा आगामी काळात सुद्धा बहरतच राहील असा सकारात्मक विचार माझ्या मनात चमकून गेला. शासनाने सुद्धा संत्रा बागायतदारांसाठी पुढाकार घ्यावा असे वाटले. वरुड केंव्हाच मागे पडले होते. 25 वर्षांपूर्वीचे वरुड व आताचे बदललेले वरुड अशी स्मृतीचित्रे आणि वरुडची संत्री सोबत घेतलेल्या मला ती बस माझ्या  गंतव्यस्थानाकडे घेऊन धाऊ लागली.  

✍️विनय वि. वरणगांवकर©

1 नवीन पिढीसाठी 

गदिमा - गजानन दिगंबर माडगुळकर (प्रख्यात कवी, लेखक,  गीत रामायण रचयिते)

2 boulevard = दुतर्फा झाडे असलेला रस्ता

Article about Lambretta , a old scooter.

 आठवण एका स्कूटरची

 स्कूटर म्हटली की तुम्हाला बजाजची आठवण येणार , परंतू ही स्कूटर बजाजच्याही कित्येक वर्षे आधीची अशी स्कूटर आहे. आजच्या पिढीतील अनेकांना ही स्कूटर व तीचे हे नांवही माहीत नसेल.  अनेकांना जुना काळ, Antic जुन्या गोष्टी , यांचे बाबत जिव्हाळा आहे . आजकालच्या use and throw च्या काळात त्यांच्या पूर्वीच्या पिढीने या वस्तूंची , वाहनांची जीवापाड घेतलेली काळजी त्यांनी पाहिलेली आहे.  त्यांना हे सारे हृदयस्पर्शी वाटते. त्यांचेसाठीच ही आठवण. 

    स्कूटर म्हटली की तुम्हाला बजाजची आठवण येणार , परंतू ही स्कूटर बजाजच्याही कित्येक वर्षे आधीची अशी स्कूटर आहे. आजच्या पिढीतील अनेकांना ही स्कूटर व तीचे नांवही माहीत नसेल. हे नांव आठवण्यास निमित्त घडले ते समाज माध्यमावर पाहिलेल्या एका जुन्या छायाचित्राचे. जेष्ठ अभिनेता धर्मेंद्र, माला सिन्हाचे कृष्ण धवल असे हे चित्र होते. हे चित्र पाहिले आणि स्कूटर या विषयाची एक किक बसली, अनेक आठवणींची ट्रॅफिक डोक्यात सुरू झाली. विचारांनी पिक अप घेतला. शाळकरी विद्यार्थी असतांना माझ्या काकांनी माझ्या मोठ्या भावासाठी एक वेगळीच स्कूटर आणली. तेंव्हा बजाजची स्कूटर चांगलीच जोरात होती. राजदूत ही मोटर सायकल सुद्धा होती. त्या काळात ही वेगळीच लांब आकाराची स्कूटर पाहून आम्हाला आश्चर्य वाटले होते. पुढे या स्कूटरचे नांव लॅम्बरेटा आहे असे कळले. आम्ही ती स्कूटर खूप न्याहाळत असू. 4 गियर, समोरच्या सिट खाली छोटासा टुल बॉक्स व त्याच्या दोन्ही बाजूला कॉक व चोक, हॅंडल हालवल्यावर केवळ समोरचे चाक हालत असे त्यावरील मडगार्ड स्थिर असे, ते बॉडीलाच जोडलेले असे. नंतर आलेल्या बजाज स्कूटरचे मात्र तसे नव्हते. लॅम्बरेटाचे इंजिन हे मधोमध होते म्हणजे चालक व मागे बसणा-याच्या सिटच्या खाली. त्यामध्ये दुरूस्ती किंवा देखभाल करायची असल्यास दोन्ही बाजूची पॅनल उघडावी लागत असत.  या पॅनलच्याच बाजूने गाडीलाच जोडलेले असे फुटरेस्ट होते. मागे स्टेपनी लावण्यासाठी जागा होती. मला तऱ आमच्या त्या लॅम्बरेटाचा नंबर सुद्धा अजून लक्षात आहे. MMA 7178 असा तो नंबर होता. आम्ही तिला 7178 असेच म्हणत असू. माझा भाऊ ती गाडी मोठी जोरात चालवत असे तो महाविद्यालयातून घरी आला की दुरूनच जोरात टीर्रर्रर्रर्रर्रर्रर्रर्रर्र असा हॉर्न वाजवत असे मग आम्ही लगेच फाटक उघडायला धावत असू व तो झोकात गाडी अंगणात आणून उभी करत असे. त्याच्या त्या अशा थाटात एन्ट्रीचा आम्हालाच मोठा आनंद होत असे. मग आम्ही सारे एकमेकांकडे पाहून दिलखुलास हसत असू. 

    मध्यंतरी सोशल माध्यमांवर अनेक लॅम्बरेटा स्कूटर असलेले असे एक चित्र झळकले होते त्यात नव्या को-या अशा कित्येक लॅम्बरेटा स्कूटर जतन करून ठेवलेल्या दिसत होत्या. एकदा शम्मी कपूरच्या एका जुन्या गाण्यात नायक व त्याचे मित्र हे लॅम्बरेटावर बसून जात आहेत असे चित्रण केलेले दिसले होते  तर सदाबहार देव आनंदच्या गाजलेल्या तेरे घर के सामने चित्रपटात नायिकेला भेटायला म्हणून नायक दिल्ली ते सिमला असा लॅम्बरेटा ने प्रवास करतो असे दाखवले होते. खरे तर हे सर्व जेंव्हा पाहिले होते तेंव्हाच लॅम्बरेटा बद्दल लिहायचा विचार मनात डोकावला होता परंतू लॅम्बरेटा जशी मागे पडली तसा तो विषय सुद्धा मागेच पडून गेला. परवा जेंव्हा पुन्हा धर्मेंद्र, माला सिन्हाचे लॅम्बरेटावरचे कृष्ण धवल चित्र पाहण्यात आल्यावर हा विषय कागदावर उतरवलाच. आमच्या बालपणी आमच्याकडे तर लॅम्बरेटा होतीच तशीच ती गांवातील काही प्राध्यापक वृंदांकडे सुद्धा होती. घन सर, लिमये सर, अणे सर, व्यापारी बालकीसनदासजी पुरवार उपाख्य श्रीमानजी व इतर काही लॅम्बरेटा तेंव्हा आमच्या गर्दीहीन शहरात दिमाखाने फिरत असत. त्यावेळी लॅम्बरेटा ब्रॅंड, तिची कंपनी कोणत्या देशात उत्पन्न होते याबाबत काहीही माहिती नव्हती व तसा विचारही कधी मनात आला नाही. आजच्या पिढीतील लहान मुलांना मात्र नवीन गाड्या त्यांचे उत्पादन करणारे देश व कंपन्या  मुखोद्गत असतात. जाहिरातीमुळे नवीन पिढी बरीच चतुरस्त्र झाली आहे. पुढे मात्र लॅम्बरेटा म्हणजे इटली देशात उत्पादन होणारी इनोसेंटी या कंपनीची गाडी असल्याचे वाचनात आले होते. इटली मधील मिलान मधील लॅम्बरेट या जिल्ह्याच्या नांवावरून या स्कूटरचे  लॅम्बरेटा असे नामकरण केले होते. मला मात्र  बालसुलभ वयात लॅम्बरेटा या गाडीच्या लांब आकारावरूनच  काहीतरी जुळवून लॅम्बरेटा असे नामकरण केले असावे असे उगीचच वाटत असे. फर्डीनांडो इनोसेंटी या गृहस्थाने 1922 मध्ये  इनोसेंटी ही कंपनी स्थापन केली होती आणि दुस-या महायुद्धानंतर  लॅम्बरेटा हे स्कूटर उत्पादन करण्याचे ठरवले होते. प्रत्यक्षात तीचे उत्पादन 1947 मध्ये सुरू झाले होते. त्याच सुमारास व्हेस्पा या स्कूटरचे सुद्धा  उत्पादन सुरू झाले होते. तत्कालीन आर्थिक  दृष्ट्या कमजोर असलेल्या भारतात 1950 च्या सुमारास API (Automobile Products of India)  ने  लॅम्बरेटाचे असेंम्ब्लिंग सुरू केले होते. 1972 मध्ये इनोसेंटी कडून संपूर्ण हक्क घेऊन उत्तर प्रदेश मध्ये SIL ( स्कूटर इंडिया लिमिटेड ) ने लॅम्बरेटा सारखीच विजय डिलक्स ही स्कूटर बाजारात आणली होती.  व तद्नंतर बजाज स्कूटर भारतीय बाजारात उपलब्ध झाली. परंतू  सरकारने आता गाड्यांचे आयुर्मान 15 वर्षे ठरवले व त्यानंतर अनेक गाड्या भंगारात जाऊ लागल्या. आज बाजारात अनेक जुन्या गाड्या विक्रीस असतात. जुन्या/ नव्या कार विक्रीच्या अँप वरून कुणी व्यापारी अब्जाधीश सुद्धा झाला आहे म्हणे, असो !  वास्तविक पाहता तुम्ही कोणत्याही गाडीचा योग्य रखरखाव, देखभाल म्हणजेच Maintanance केले तर ती गाडी पंधराच काय तर अनेक वर्षे चांगली चालू शकते. आजही अनेक Ambessador, Fiat, मारुति 800 रस्त्यावर धावतांना दिसतात. जुनेच तेवढे चांगले असेही नाही अनेक नवीन, प्रवाशांच्या सुरक्षिततेची अत्यंत काळजी असलेल्या गाड्या आज बाजारात आहेत. काळाच्या ओघात अनेक गाड्या मागे पडल्या त्या खराब होत्या म्हणून मागे पडल्या असेही मात्र नाही.  परवा  धर्मेंद्र , माला सिन्हाचे लॅम्बरेटा वरचे ते कृष्ण धवल चित्र पाहून लॅम्बरेटाच्या या स्मृती जागृत झाल्या. स्मृतींच्या या प्रवासात तुम्हाला सुद्धा घेऊन जावेसे वाटले म्हणून हा लेखन प्रपंच. आजकाल जुने कोणाला आवडते ?  आज जुन्या माणसांचीच किंमत केली जात नाही तर वस्तूंची तर दूरच. वृद्धाश्रमांची संख्या वाढतेच आहे, जेष्ठ नागरीक एकाकी होत आहे , प्रसंगी त्यांचेवर हल्ले होत आहेत, त्यांची फसवणूक होत आहे अशा या काळात जुन्या माणसांचीच किंमत नाही तर जुन्या वस्तू आणि वाहने तर कुणाच्याच खिजगणतीतच नसणार. तरीही अनेकांना जुना काळ, Antic जुन्या गोष्टी , यांचे बाबत जिव्हाळा आहे . आजकालच्या use and throw च्या काळात त्यांच्या पूर्वीच्या पिढीने या वस्तूंची , वाहनांची जीवापाड घेतलेली काळजी त्यांनी पाहिलेली आहे.  त्यांना हे सारे हृदयस्पर्शी वाटते. त्यांचेसाठीच ही लॅम्बरेटाची आठवण. 

Article about educational condition since last 30 years in Buldhana District

बुलढाणा जिल्ह्यातील शैक्षणिक स्थित्यंतरे 

शिवराय घडविण्याची जबाबदारी शैक्षणिक संस्थांंवर

तरुण भारत अकोला आवृत्ती वर्धापन दिन विशेष

बुलढाणा जिल्हा मातोश्री जिजामाता यांचे माहेर. या माऊलीने शिवरायांना जसे शिक्षण दिले, नैतिक शिक्षण दिले तसा आदर्श जिल्ह्यातील शैक्षीन संस्थांनी घेऊन शिवरायांसारखे आदर्श तरुण निर्माण करण्याचा वसा घेतला पाहिजे

शिक्षण विषय हा भारतातील एक महत्वाचा असा विषय आहे. या भारतवर्षात पुर्वी हजारो वर्षांपासून शिक्षणाची परंपरा सुरु आहे. ज्ञानाधिष्ठित अशी ही गुरुकुल परंपरा ऋषीमुनींच्या काळापासून सुरु आहे. नालंदा, तक्षशीला सारखी विद्यापीठे इथे होती, परदेशातील विद्यार्थी इथे शिकण्यासाठी येत, मोठी ग्रंथसंपदा इथे होती. परंतू परकीय आक्रमकांनी हे सर्व उध्वस्त केले परंतू तरीही ईश्वरचंद्र विद्यासागर, माष्टर महाशय, महर्षी कर्वे, भगिनी निवेदिता, टिळक, आगरकर, फुले दाम्पत्य यांनी हा वसा घेतला व ही ज्ञानज्योत तेवती ठेवली. पुढे स्वातंत्र्योत्तर काळात मात्र मेकॉलेच्या धोरणानुसार शिक्षण देणे सुरु झाले. यात आपण आपला "स्व" विसरलो व आजच्या आपल्या शिक्षण प्रणालीचे स्वरूप आपल्या सगळ्यांच्याच डोळ्यासमोर आहे. स्वातंत्रोत्तर काळात देशातील अनेक भाग हे अविकसित असेच होते, दुर्गम होते, दळणवळणाची साधने अत्यल्प होती. अशाच या अविकसित भागांपैकी एक जिल्हा म्हणजे बुलढाणा जिल्हा.

    बुलढाणा शहराला जिल्हा बनवण्याचे कारण म्हणजे गो-या साहेबांना मानवणारी व आवडणारी थंड हवा. खामगांव हे बुलढाणा शहरातील सर्वात मोठे शहर. स्वातंत्र्यपुर्व काळात या जिल्ह्यातील शैक्षणिक स्थिती ही इतर ठिकाणी होती तशीच होती. काही शासकीय शाळा या जिल्ह्यात त्या काळात होत्या. मात्र या लेखात आपण इंग्रजकालीन बुलढाणा जिल्ह्याच्या शैक्षणिक स्थितीचे मुल्यांकन किंवा स्थिती वगैरे पाहणार नसून आजपासून सुमारे तीस वर्षांपुर्वीची बुलढाणा जिल्ह्यातील शैक्षणिक स्थिती व आजच्या स्थितीबाबत चर्चा करणार आहोत. तरीही स्वातंत्र्यपुर्व काळात खामगांव शहरात राष्ट्रीय शाळेची स्थापना झाली होती. या शाळेस अनेक स्वतंत्रता सेनानी व इतर मान्यवरांनी भेटी दिल्या आहेत. व येथील अनेक माजी विद्यार्थी समाजात उत्कृष्ट कार्य करित आहेत. खामगांव या एकेकाळच्या कापसाच्या मोठ्या बाजारपेठेच्या ठिकाणी गोविंदराम सक्सेरिया यांच्या मोठ्या आर्थिक मदतीने गो.से. महाविद्यालय स्थापन करण्यात आले त्याच सुमारास बुलढाणा येथे जिजामाता महाविद्यालय व तद्नंतर चिखली, मलकापूर, जळगांव जामोद, मेहकर याठिकाणी सुद्धा महाविद्यालये सुरु झाली परंतू ही सर्व महाविद्यालये ही कला, विज्ञान व वाणिज्य शाखेची होती. जिल्ह्यात अभियांत्रिकी, विधी, वैद्यकीय महाविद्यालये मात्र नव्हती. खामगांव येथे 1960 च्या दशकात शासकीय तंत्रनिकेतन मात्र सुरु झाले. काही तालुक्यात औद्योगिक प्रशिक्षण केंद्रे होती व खामगांव येथे पंचशील होमिओपॅथी महाविद्यालय सुद्धा त्याच काळात सुरु झाले होते. या महाविद्यालयात सुद्धा महाराष्ट्राच्या कानाकोप-यातून विद्यार्थी येत असत व येतात. काही परदेशी विद्यार्थी सुद्धा इथे शिक्षण घेण्यासाठी पुर्वी यायचे. 80 च्या दशकात शेगांव येथे संत गजानन महाराज संस्थानचे अभियांत्रिकी महाविद्यालय सुरु झाले. प्राथमिक शिक्षणासाठी जिल्हा परिषद व नगर परिषदांच्या अनेक मराठी शाळा होत्या. बुलढाणा जिल्ह्यातील ही अशी शैक्षणिक स्थिती 1990 च्या दशकापर्यंत होती. अशी स्थिती असली तरी जिल्ह्यातील तत्कालीन अनेक विद्यार्थ्यांनी उच्च शिक्षण घेण्यासाठी शहरांकडे धाव घेतली व उच्चविद्याविभूषित सुद्धा झाले. जिल्ह्यात शिकलेल्या अनेक विद्यार्थ्यांनी मोठ मोठ्या पदांवर सरकारी व खाजगी क्षेत्रात नोक-या केल्या. कुलगुरू, पोलिस अधिकारी, न्यायाधीश यांसारखी अनेक पदे बुलढाणा जिल्ह्यात शिकलेल्या विद्यार्थ्यांनी विभूषित केली आहेत तर काही आजही कार्यरत आहेत. आजपासून सुमारे तीस/पस्तीस वर्षांपूर्वी मात्र जिल्ह्यात विकासाची गती वाढली. जिल्ह्यातील अनेक शहरात विविध उद्योगधंदे सुरु झाले, शेतीमध्ये आधुनिक तंत्र आले व शिक्षण क्षेत्र सुद्धा झपाट्याने आगेकूच करू लागले. जिल्ह्यात अनेक ठिकाणी नवीन महाविद्यालये सुरु झाली, अनेक खाजगी औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था सुरू झाल्या, इंग्रजी माध्यमांच्या शेकडो शाळा सुरु झाल्या. या इंग्रजी माध्यमांच्या प्राथमिक शाळांमुळे अनेक मराठी शाळा बंद पडल्या व काही बंद पडण्याच्या मार्गावर आहेत. आज प्रत्येक पालकास आपला पाल्य हा इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेतच शिकावा अशी भावना दिसून येत आहे. ही परिस्थिती तर सर्वदूर आहे. आज बुलढाणा जिल्ह्यात अनेक नवीन महाविद्यालये आहेत, अभियांत्रिकी, विधी, तंत्रनिकेतन अशी अनेक महाविद्यालये आहेत. आज शैक्षणिक संस्था अमाप झाल्या आहेत विद्यार्थ्यांना तिथपर्यन्त पोहोचण्यास दळणवळणाची साधने विपुल प्रमाणात आहेत. आज शिक्षण क्षेत्रात पुर्वीपेक्षा कैकपटीने अत्याधुनिक शैक्षणिक साधने सुद्धा उपलब्ध आहेत. पुर्वी जसे जिल्ह्यातील लहान गावातील विद्यार्थ्यास तालुक्याच्या ठिकाणी शिक्षणासाठी म्हणून यावे लागत होते आज तसे नाही. सुरु झालेल्या अनेक संस्था ह्या ग्रामीण भागाला लागूनच आहेत शिवाय यातील काही संस्था तर अगदी "KG To PG" आहेत, त्यांच्याकडे चांगले "इन्फ्रास्ट्रक्चर" आहे. आज "इन्फ्रास्ट्रक्चर"कडे संस्थाचालकांचे पुरेपूर लक्ष असते कारण आज पालक सोयी सुविधा पाहूनच आपल्या पाल्याचा प्रवेश त्या संस्थेत करण्याचे पाहत असतात. पुर्वी "इन्फ्रास्ट्रक्चर" काहीच नसायचे परंतू संस्थांचा जो मुख्य हेतू आहे तो मात्र उच्चकोटीचा होता. पुर्वीच्या नगर कौलारू , पावसाळ्यात ठिकठीकाणी गळणा-या शाळा , बसायला पट्ट्या हे सर्व जाऊन आता शैक्षणिक संस्था कशा झकपक झाल्या आहेत शाळा/ महाविद्यालये यांचे बाह्यांग अत्यंत देखणे असे आहे परंतू अंतरंग , शिक्षणाचा दर्जा मात्र पुर्वीसारखा राहिला नसल्याचे अनेक जेष्ठ, सेवानिवृत्त व पालकांचे म्हणणे आहे. आज जिल्ह्यात अनेक संस्थात अनेक अत्याधुनिक शैक्षणिक कोर्सेस उपलब्ध आहेत परंतू पदे भरण्यास मात्र मान्यता नसते, जिल्ह्यातील या अनेक महाविद्यालयातून तासिका तत्वावर शिकवणारे व नुकतेच पदवी, पदव्युत्तर शिक्षण घेऊन बाहेर पडलेले अननुभवी विद्यार्थीच शिक्षक म्हणून दिसतात. विद्यापीठ , शासन यासंबंधीत सर्वांनी अनुभवी व कायमस्वरूपी शिक्षक प्राध्यापक वृंद कसे नियुक्त कर्ता येतील याबाबत विचार करणे अत्यावश्यक झाले आहे. बहुतांश वेळी तासिका तत्वावर शिकवणारे शिक्षक हे त्यांच्या विद्यार्थ्यांचे सिनियर असतात व त्यामुळे विद्यादानाचे कार्य हे तितकेसे उत्कृष्टपणे होतांना दिसत नाही. आज जिल्ह्यात कित्येक शाळा, महाविद्यालये, तांत्रिक विद्यालये, कौशल्य विद्यालय अशा शैक्षणिक संस्था आहेत परंतू या शैक्षणिक संस्थांतील दर्जा हा अत्युत्कृष्ट असा असावा निव्वळ कारखान्यातून उत्पादन बाहेर येते त्याप्रकारे या शैक्षणिक संस्था या सुशिक्षित विद्यार्थ्यांचे उत्पादन बाहेर काढणा-या संस्था ण व्हाव्यात तर स्वामी विवेकानंद यांना अभिप्रेत अशा "मनुष्य निर्माण" करणा-या Man Making Education असणा-या असाव्यात. बुलढाणा जिल्हा मातोश्री जिजामाता यांचे माहेर. या माऊलीने शिवरायांना जसे शिक्षण दिले, नैतिक शिक्षण दिले तसा आदर्श जिल्ह्यातील शैक्षीन संस्थांनी घेऊन शिवरायांसारखे आदर्श तरुण निर्माण करण्याचा वसा घेतला पाहिजे. शैक्षणिक संस्थांची नुसती संख्या वाढवून, त्यांचे जाळे वाढवून आपला जिल्हा प्रगत झाला असे म्हणणे योग्य होणार नाही तर या संस्थांतून किती विद्यार्थी देशासाठी आगेकूच करत आहे ? सेवा भावनेने एखादे व्रत हाती घेत आहे ?, सामाजिक जाणीवा त्यांना आहेत काय ?, ते देशाचे आदर्श नागरीक आहेत काय ?, त्यांना जीवनाची दिशा या संस्था देतात काय ? हे सर्व पाहणे याचे चिंतन करणे सुद्धा तितकेच गरजेचे आहे. यातील काही संस्था निश्चितच अपवाद आहेत परंतू असे अपवाद अधिकाधिक वाढावेत तरच तो खरा विकास ठरेल , खरी प्रगती ठरेल.

विनय वि. वरणगांवकर 

खामगांव

7588416238

Article about OPS in Maharashtra

जुनी पेन्शन नवीन टेन्शन

जुन्या पेन्शनसाठी राज्याचा महसूल कसा वाढेल याकडे लक्ष द्यावे. कोणाच्या तोंडचा घास काढण्याऐवजी अधिकाधिक जनतेच्या तोंडात घास कसा जाईल या दृष्टीने विचार करायला हवा. 

14 मार्चपासून 2005 नंतर नियुक्त झालेल्या कर्मचाऱ्यांनी जुने पेन्शन मिळावे म्हणून बेमुदत संप पुकारला आहे. या संपामुळे जनसामान्यांमध्ये विविध प्रतिक्रिया उमटतांना दिसत आहेत. अनेक लोकांचे असे म्हणणे आहे की कर्मचाऱ्यांना पेन्शन कशाला हवे? सरकारी कर्मचारी म्हणजे काही काम करत नाही, भ्रष्टाचार करतात, कार्यालयांमध्ये फाईलींचे ढिगच्या ढिग पडलेले असतात, पगार भरपूर वाढलेले आहेत, शिक्षकांवर तर जनता नेहमीच ताशेरे ओढते. शिक्षकांना काय भरपूर पगार असतात आणि सुट्टया असतात हेच सर्वसामान्य लोकांना दिसत असते मग कशाला हवी या कर्मचा-यांना पेन्शन ? अशा बहुतांश नकारात्मक स्वरूपाच्या प्रतिक्रिया खाजगी क्षेत्रात काम करणारे , व्यापारी,  किरकोळ विक्रेते व इतर काही जण सोशल माध्यमांवर व्यक्त करीत आहेत. परंतु आपण जर सकारात्मक दृष्टिकोनाने पाहिले तर आपल्या असे लक्षात येईल की अनेक इमाने इतबारे काम करणारे सरकारी कर्मचारी सुद्धा आहेत. अनेक शिक्षक शिक्षकेतर कर्मचारी शाळांमध्ये तन-मन-धनाने कार्य करत आहेत. जुन्या पेन्शन विरोधात बोलणा-यांनाही याच शिक्षकांनी घडवले आहे. अनेक कर्मचारी हे केवळ वेतनावर गुजराण करणारे आहेत. त्यांच्याजवळ त्यांच्या चरितार्थासाठी केवळ वेतन हेच एकमेव आहे व त्यांच्या सेवानिवृत्तीनंतर त्यांची संपूर्ण मदार ही पेन्शन वरच निर्भर आहे. त्यांच्या वृद्धापकाळी त्यांचा चरितार्थ चालवण्यासाठी जर पेन्शन नसेल तर ते काय करतील ? आज अशी लाखो कुटुंबे आहेत की ज्यांच्यातील तरुण हे बेरोजगार आहेत व त्यांची गुजराण ही त्यांच्या वडिलांच्या सेवानिवृत्ती वेतनावर अर्थात पेन्शनवर होत आहे. डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांनी सुद्धा "सरकारी कर्मचाऱ्यांना पेन्शन हे मिळायलाच हवे" असे मत व्यक्त केले होते. सरकारने नवीन पेन्शन योजना आणली होती परंतु नवीन पेन्शन मधून अत्यंत तुुटपुंजी , हास्यास्पद अशी रक्कम कर्मचाऱ्यांना मिळते आहे. कर्मचाऱ्यांच्या पेन्शन बाबत अधिक विचार करू जाता असेही लक्षात येते की राज्यकर्ते हे स्वतःचे पेन्शन मात्र सुरूच ठेवत आहे. शिवाय त्यांना जनप्रतिनिधी म्हणून ते ज्या ज्या पदांवर निवडून गेले त्या सर्वच पदांचे पेन्शन सुद्धा  मिळते. स्वतःचे पेन्शन लागू करण्यासाठी सभागृहामध्ये यांना दोन मिनिटापेक्षाही कमी अवधी लागतो. राज्याच्या तिजोरीवर भार पडेल म्हणून त्यांना सरकारी कर्मचा-यांचे पेन्शन तेवढे दिसते राज्याच्या तिजोरीवर भार हा लोकप्रतिनिधींच्या पेन्शनमुळे पडत नाही का? यावरही विचार व्हायला नको का ? तरीही लोकप्रतिनिधींना पेन्शन मिळू नये असे मुळीच म्हणणे नाही. त्यांनी सुद्धा पेन्शन घ्यावे परंतु इतर कोणाचे पेन्शन बंद करून ते घेऊ नये. आपल्या भारतीय संस्कृतीमध्ये राजा म्हणजे एखाद्या कुटुंबप्रमुखासारखा असतो त्याला सर्व प्रजेकडे समदृष्टीने पहायचे असते, प्रजेचे हित लक्षात घ्यायचे असते, यात बालक, तरुण, महिला, शेतकरी, वृद्ध या सर्वांचीच काळजी सरकारला घ्यायची असते. मग सरकारने आपल्या कर्मचाऱ्यांच्या सेवानिवृत्तीनंतरच्या जीवनाची सुद्धा काळजी व्हायला हवी. हे सर्व मुद्दे सरकारने जरूर लक्षात घ्यावे. जर राज्याच्या तिजोरीवर ताण पडतच असेल तर सभागृहात भांडण करण्याऐवजी, विविध मुद्द्यांवर विवादास्पद वक्तव्ये करण्याऐवजी सरकारचे उत्पन्न कसे वाढेल यासाठी आपला वेळ खर्च केला पाहिजे, नवीन उपाययोजना करायला पाहिजे. परंतु मायबाप सरकारला तसे सुचत नाही एकीकडे रस्त्यांची मोठी मोठी कामे होत आहेत, मेट्रो ट्रेन होत आहेत यासाठी करोडो रुपये खर्च होत आहेत, अनेक फुकट छाप योजना मधून पैशांची उधळपट्टी होते आहे मग "सबको बाट रहे और हमको डांट रहे" अशी भावना कर्मचारी व्यक्त करत आहेत. मायबाप सरकारने वरील सर्वांबाबत सकारात्मक विचार करावा, तज्ञांची समिती नेमावी, राज्याचा महसूल कसा वाढेल याकडे लक्ष द्यावे. कोणाच्या तोंडचा घास काढण्याऐवजी अधिकाधिक जनतेच्या तोंडात घास कसा जाईल या दृष्टीने विचार करायला हवा. सर्व कर्मचाऱ्यांनी आता एकच मिशन जुनी पेन्शन असे ठरवून टाकलेले आहे. जुनी पेन्शन मिळेल की नाही म्हणून कर्मचाऱ्यांना टेन्शन आहे तर जुन्या पेन्शनमुळे खुर्ची हलते की काय म्हणून राज्यकर्त्यांना नवीन टेन्शन आलेले आहे. 

नये जगत मे हुवा पुराना 

उंच नीच का किस्सा |

सब को मिले मेहनत के मुताबिक

अपना अपना हिस्सा |

इस देश मे सुख का बराबर

हो बटवारा, यही पैगाम हमारा |

असा गत पिढीतील ख्यातनाम कवी/गीतकार प्रदीप यांच्या एका गीतातील ओळींद्वारे सरकारला हाच "पैगाम" द्यावासा वाटतो.