Part 6- Jilebi, Food Culture of Khamgaon

खामगांवची खाद्य संस्कृती भाग-6

जलेबी,फापडा 

आता या उपहारगृहाची रचना बदलली आहे. पुर्वीचा रचना आजही डोळ्यासमोर आहे. दोन बाजूला दुकानातील दोन माणसे त्यांच्या बाजूला म्हणजे ग्राहकांच्यासमोर सर्व खाद्य पदार्थ , मध्ये तराजू. ग्राहकाच्या डाव्या बाजूच्या भिंतीवर जुन्या पिढीतील लोकांचे फोटो. अशी काहीशी ती रचना होती. बरेचदा आम्ही जिलेबी घरी घेऊन जात असू. जिलेबी घेतांना एका सछीद्र तांब्यातून कढईवर तांब्या गोल-गोल फिरवून त्या कढईत गोलाकार अशी जिलेब्यांची माळ बनवणा-या त्या माणसाला पाहून तेंव्हा मला मोठे अप्रूप वाटत असे.

मागील भागापासून पुढे...

   मागील लेखात चिवड्याबद्दल लिहितांना फरसाण आठवत होते व या फरसाण वरून खामगांव शहरातील एक जुने उपहारगृह व मिठाईच्या दुकानाची आठवण झाली. पण प्रथम मराठी लेखाचे शीर्षक जिलेबी,फापडा असे देण्याऐवजी जलेबी,फापडा असे देण्याचे कारण म्हणजे जलेबी,फापडा असा शब्दप्रयोग तारक मेहता का उलटा चश्मा या मालिकेमुळे चांगलाच प्रचलित झाला आहे व मराठीत सुद्धा लोक जलेबी,फापडा असे म्हणत आहे म्हणूनच मग जलेबी,फापडा हे शीर्षक. आता मला ज्या मिठाईच्या दुकानाची आठवण झाली होती त्याविषयी. तसे तर हे दुकान माझ्याच काय माझ्या आधीच्याही पिढीच्या जन्माच्या आधी स्थापन झालेले म्हणजे तब्बल 120 वर्षे जुने. कसे असेल त्यावेळचे खामगांव ? खामगांवची बाजारपेठ ? इतकी वर्षे आधी येथे कितीतरी दूर अंतराहून लोक व्यापारासाठी आले व इथलेच झाले. आजच्या या दुकानासमोरच म्हणजे महावीर चौक, मोठ्या देवी जवळील "महाराष्ट्र हेअर कटिंग सलून" या दुकानात वडील मला बालपणी केश कर्तन करायला म्हणून नेत असत. लहान मुलांची कटींग ही खुर्ची वर एक लाकडी पाटी टाकून होत असे. मनसुख काका व रणछोड काका धामेलीया असे दोघे बंधू येथे कटिंग करून देत असत. आता खाद्य पदार्थांच्या लेखात कटिंगच्या दुकानाचा विषय आल्यावर ज़ेवतांना पहिल्याच घासात केस निघाल्यावर जशी गत होते तशी होऊ नये म्हणून सांगावेसे वाटते की, या कटींगच्या दुकानाच्या म्हणजेच केश कर्तनालयाच्या (Salon)  अगदी समोर आजचे हे जिलेबी फापड्याचे दुकान आहे.  गर्दी असली की आपला कटिंगचा नंबर येईतो बसून रहावे लागे. मग समोरच "खिलोशिया" व "भगवानजी गोविंदजी" असे भल्या मोठ्या "फाँट साईझ" मध्ये दुकानांच्या नावांच्या पाट्या असलेली दोन दुकाने दिसत असत. एका दुकानात एक माणूस खाली बसून एका तेलकट पाटावर फापडा बनवत बसलेला असे तर दुस-या दुकानात बनियान व लुंगी नेसलेला एक माणूस जिलेब्या तळत बसलेला असे. माझ्या कटिंगला वेळ असला की मग मी फापडा व जिलेबी बनवण्याच्या त्या दोन माणसांच्या कृती न्याहाळत असे. बरेचदा आम्ही जिलेबी घरी घेऊन जात असू. जिलेबी घेतांना एका सछीद्र तांब्यातून कढईवर तांब्या गोल-गोल फिरवून त्या कढईत गोलाकार अशी जिलेब्यांची माळ बनवणा-या त्या माणसाला पाहून तेंव्हा मला मोठे अप्रूप वाटत असे. खिलोशियांच्या या दुकानांच्या नावांचा अर्थ मात्र मी तेंव्हा काही वेगळाच काढला होता. हिंदी मध्ये खाऊ घालणे याला खिलाना असे म्हणतात त्यानुसार खिलोशिया मधील “खिलो” मला खाण्यासंबंधीचा शब्द वाटत होता. पुढे ते आडनांव आहे हे समजल्यावर माझे मलाच हसू आले होते. तसेच दुस-या दुकानाचे भगवानजी गोविंदजी हे नांव म्हणजे मला देवांचे नांव हॉटेलला दिले आहे असे वाटायचे. पण हे नांव म्हणजे मालकाचे नांव आहे हे सुद्धा नंतर समजले. गुजराथ मधील राजकोट जवळील खिलोस या गावातून आलेल्या भगवानजी गोविंदजी यांनी 1902 या वर्षी खामगांवात आपला मिठाईचा व्यवसाय सुरु केला. 120 वर्षांपासून थाटलेला भगवानजी यांच्या कुटुंबियांचा हा व्यवसाय खामगांवकरांना मिष्टान्न तसेच उन्हाळ्याच्या दिवसात थंड पदार्थ उपलब्ध करून देत आहे तर भगवानजी यांच्या भावांच्या पिढ्या अकोला शहरात यशस्वी व्यवसाय करीत आहे. भगवानजी गोविंदजी व खिलोशिया या दोन्ही दुकानात जिलेबी फापडा या व्यतिरिक्त अनेक पदार्थ, मिठाई उपलब्ध असते. आता या दोन्ही उपहारगृहाची रचना काळानुरूप बदलली आहे. भगवानजी गोविंदजी या दुकानाची पुर्वीची रचना आजही डोळ्यासमोर आहे. दोन बाजूला दुकानातील दोन माणसे त्यांच्या बाजूला म्हणजे ग्राहकांच्या समोर सर्व खाद्य पदार्थ, दुकानातील दोन माणसांच्या मध्ये तराजू. ग्राहक दुकानदाराकडे तोंड करून उभा असल्यावर ग्राहकाच्या डाव्या बाजूच्या भिंतीवर दुकानदाराच्या जुन्या पिढीतील लोकांचे फोटो. अशी काहीशी ती रचना होती. 

खिलोशिया यांची पुर्व पिढी

आज ही रचना जरी बदलली असली तरी "जलेबी वो ही है |" येथील गरम जिलेबी खाण्याची लज्जत काही औरच. सोबत फापडा व मिर्ची असेल तर "सोने पे सुहागा". जिलेबी शुद्ध दुधासोबत खाणे पौष्टीक असल्याचे सांगितले जाते. मी कित्येकदा खाल्ली सुद्धा आहे व मला आवडली सुद्धा आहे. या जिलेबी महात्म्यामुळे बालपणी ऐकलेली एक गोष्ट सुद्धा येथे सांगावीसी वाटते. माझी आजी आम्हा भावंडांना खुप गोष्टी सांगत असे. त्यातील एक गोष्ट म्हणजे एका डाकूची होती, ती खरी होती की कल्पनिक हे मात्र काही माहीत नाही. पण फार वर्षांपुर्वी कुणी एक डाकू होता तो त्याच्या घोड्याला म्हणे जिलेब्या खाऊ घालत असे. हा डाकू निधन पावल्यावर त्याच्या घोड्याने अन्नत्याग करून प्राण सोडल्याची अशी ही कथा होती. भूतदया ही आपली परंपरा, आपली संस्कृतीच आहे मग त्याला डाकू सुद्धा कसा अपवाद ठरेल. असो ! जिलेबी हा बनवण्यास कठीण असा पदार्थ भारतात कैक वर्षांपासून बनवला जातो व सर्वत्र आवडीने खाल्ला जातो. पण जिलेबी खावी ती गरमच. थंडी झालेली जिलेबी खाण्यात मजा नाही. खरे तर ही लेखमालिका खामगांव शहरातील खाद्य संस्कृतीबाबतची आहे पण तरीही जिलेबीच्या अनुषंगाने येथे बुलडाणा शहरातील कारंजा चौकातील हनुमान जिलेबी या फक्त भजे व जिलेबी मिळणा-या लोकप्रिय दुकानाचा सुद्धा उल्लेख केल्यावाचून राहवत नाही. बुलड़ाण्यातील हे दुकान सुद्धा खूप प्रसिद्ध आहे. भगवानजी गोविंदजी हे खामगांवातील चविष्ट जिलेबी मिळणारे दुकान म्हणजे बालवयात सर्वात मोठे दुकान असे दुकान वाटायचे. आहेच ते ! खिलोशिया मध्ये लस्सी सुद्धा खुप चांगली मिळते. पुर्वी येथे कुल्फी सुद्धा मिळत असे. फार पुर्वी भगवानजी गोविंदजी मध्ये वरच्या मजल्यावर आईस्क्रीम खायला गेल्याचे सुद्धा आठवते. नंतर मात्र वरच्या मजल्यावरची ती बसण्याची व्यवस्था बंद झाली. येथे विविध प्रकारची मिठाई मिळते तसेच येथील केशर पेढा सुद्धा प्रसिद्ध आहे. पण सर्वात जास्त प्रसिद्ध फापडा व जिलेबी. सकाळी 8 च्या ही आधी येथे फापडा व जिलेबी बनवण्यास सुरुवात होते व अनके लोक त्याचा आस्वाद घेतात. आज खामगांवात अनेक उपहारगृहे आहेत, जिलेबी विक्री केंद्रे आहेत परंतू भगवानजी गोविंदजी खिलोशिया परिवार त्यांच्या व्यावसायिक पद्धतीने, ग्राहकांना उत्तमोत्तम  पदार्थांची योग्य व तत्पर सेवा त्यांच्या नव्याने सुरु झालेल्या इतर शाखांसह देत आहे. गुजराथ मधून दूर खामगांवात येऊन यशस्वी व्यवसाय करून नावलौकिक कमावणा-या खिलोशिया परिवाराची 120 वर्षांची यशस्वी वाटचाल नवीन उद्योजक व हॉटेल व्यावसायिक, व्यवसायात उतरलेल्या (पडलेल्या नाही) नवीन मराठी तरुणांसाठी नक्कीच प्रेरणादायी आहे.   

                                                   क्रमश: