Series of articles about old buildings, gardens etc of Khamgaon City - Part 4

 खामगांवची शान असलेली आताची भकास स्थाने , भाग-4

जि.प. कनिष्ठ महाविद्यालय

जुने फोटो कनिष्ठ महाविद्यालय इमारत म्हणजे पुर्वी वसतिगृह होते.

कनिष्ठ महाविद्यालय इमारतीच्या वरच्या मजल्याच्या भाग

"...इमारतीचा वरचा मजला आपल्या गतदिवसांच्या प्रतीक्षेत समोरच्या वाळलेल्या वृक्षराजींना पहात आपली शेवटची घटका भरत आली की काय अशा मरणासन्न अवस्थेत असलेल्या जर्जर माणसाप्रमाणे झालेला दिसतो. एक फोटो काढल्यावर मी त्या इमारतीकडे पाहत उभा होतो एक मनुष्य तिथून जात होता."काय पाहता सर?" तो म्हणाला "संत ज्ञानेश्वर,पु.ल. देशपांडे, गदिमा , कुसुमाग्रज, तर्कतीर्थ, अण्णाभाऊ साठे यांच्या महाराष्ट्रातील मराठी शाळेची दुर्दशा". असे ऊत्तर मी दिल्यावर तो पण  "ऊंsss" करत निघुन गेला..."

    खामगांव शहरातून शेगांव नाका ते सुटाळा म्हणजेच नांदुरा रोड या राष्ट्रीय महामार्गाने नांदु-याकडे जातांना उजव्या बाजूने शैक्षणिक केंद्रे, शासकीय इमारती आहेत. त्या तुलनेत डाव्या बाजूने खाजगी मालमत्ता जास्त आहेत परंंतु आयकर , बी एस एन एल , डाकघर , पोलीस स्टेशन, दस्तूर रतनजी ग्रंथालय, वन विभाग कार्यालय इत्यादी कार्यालये आहेत. नांदू-याकडे जातांना उजव्या बाजूने मात्र खामगांव शहराचे वैभव दाखवणा-या इमारती आहेत. शेगांव कडून सुरु केल्यास सरकारी दवाखाना , रेल्वे स्टेशन , जी एस टी कार्यालय , एस डी. ओ ऑफिस म्हणजे आताची प्रशासकीय इमारत , पंचायत समिती , केला हिंदी हायस्कूल , न्यायालय , जि.प. हायस्कुल म्हणजे पुर्वाश्रमीचे शासकीय विद्यालय , अंजुमन हायस्कूल , गो.से.महाविद्यालय यांसारखी काही खाजगी शैक्षणिक केंद्रे , काही सरकारी शैक्षणिक केंद्रे व सरकारी कार्यालये या मार्गावर दिमाखात उभी आहेत. अगदी काही वर्षे अगोदर या रस्त्याने जातांना या इमारती ठळक पणे दृष्टीस पडत. व या इमारती येणा-या जाणा-यांचे लक्ष वेधून घेत. यातील खाजगी इमारती व्यवस्थित उभ्या आहेत परंतू सरकारी इमारती मात्र दुरावस्थेत आहेत. यातीलच एक इमारत म्हणजे जि.प.कनिष्ठ महाविद्यालय.

      नांदुरा रोडवर कोर्टाला लागून प्रशस्त अशा जागेत शासकीय शाळा सुरु झाली. ही शाळा पुर्वी गव्हर्नमेंट हायस्कुल म्हणून ओळखली जात असे नंतर येथे काही काळ वसतिगृह सुद्धा होते. पुढे या शाळा जिल्हा परिषदेकडे वर्ग करण्यात आल्या आणि या जि.प.शाळा म्हणून ओळखल्या जाऊ लागल्या. लाल रंग, कौलारू छत , समोर बगीचा त्या बगीच्यात पिण्याच्या पाण्याची टाकी अशी ही जि.प. हायस्कूल व कनिष्ठ महाविद्यालय दक्षिणमुखी दुमजली इमारत तशीच भव्य व कौलारू. या दुमजली इमारतीच्या बाजूला एक विहीर आतल्या भागात विद्यार्थ्यांसाठी वसतीगृह , या इमारतीच्या पाठीमागे काही खोल्या. पटांगणावर असंख्य विद्यार्थी , त्यांच्या सायकली. आतील बाजूने या शाळेची भिंत अतिशय कमी उंचीची असल्याने त्यावर कनिष्ठ महाविद्याल्यातील मुले  बसलेली, असे या जि.प. शाळेचे आनंददायी चित्र दिसत असे. कोर्ट व मुलांच्या शाळेच्या मध्ये जि.प. मुलींची शाळा आहे. पुर्वी मुलींची शाळा कनिष्ठ महाविद्यालयाच्या याच इमारतीत भरत असे , असे काही जुने विद्यार्थी सांगतात. परंतू जसे जसे इंग्रजी माध्यमांच्या स्वयंअर्थसहायित शाळांचे लोण खामगांवात आले तसे तसे अनुदानित व जि.प. शाळांतील विद्यार्थ्यांची संख्या घटू लागली. हे चित्र सर्व दूर आहे. अनेक इंग्रजी माध्यमांच्या शाळा या राजकारणी लोकांच्या असल्याने त्यांना जि.प. व अनुदानित शाळांची काय काळजी असेल. या शाळा ओस पडू लागल्या. तसेच खामगांवातील या शाळेचे सुद्धा होत आहे. कनिष्ठ महाविद्यालय बंद पडल्याने ही इमारत धुळ खात पडली होती. आता खालच्या मजल्यावर जि. प. बांधकाम विभागाचे कार्यालय असल्याने हा मजला ब-या अवस्थेत आहे. वरचा माजला मोडकळीस येत आहे. दोन महिन्यापूर्वी येथील मुख्याध्यापकांना भेटण्यासाठी म्हणून गेलो होते. त्यांचे कार्यालय पाहून खूप समाधान वाटले. माजी मुख्याध्यापकांच्या नावाचा फलक , राष्ट्रपुरुषांचे आकर्षक फोटो व इतर टापटीप पाहून आपण जि.प. शाळेत असल्याचे वाटत नव्हते. कनिष्ठ महाविद्यालय जरी भकास झाले असले तरी हायस्कूलच्या इमारतीचा कायापालट झालेला दिसला म्हणून सरांशी संवाद साधला तर पुढील अनेक बाबी कळल्या. त्या चांगल्या बाबींवर येथे प्रकाश टाकणे औचित्याचे ठरेल.   

    सध्या जि.प. शाळेचे मुख्याध्यापक जी.डी. इंगळे हे आहेत. शाळेप्रती तळमळ, प्रेम असल्याने यांनी या शाळेला त्यांच्या अंगच्या कलात्मक दृष्टीने खूप चांगले रूप दिले आहे. हास्कूलच्या इमारतीत प्रवेश करतांनाच इंगळे सरांच्या कलात्मक दृष्टीने साकारलेले सिमेंट काँक्री चे भारत व महाराष्ट्र असे आकर्षक नकाशे दिसतात. सरांनी शासनाकडे पाठपुरावा करून 23 लक्ष रुपये हायस्कूलच्या इमारतीसाठी मंजूर करून आणले होते परंतू ती रक्कम #Covid19 च्या संकटामुळे कमी झाली तरीही 7 ते 8 लक्ष रुपयात सरांनी शाळेची रंगरंगोटी सारखी अनेक कामे करून घेतली. या कामांमुळे सध्या हायस्कूलची इमारत आकर्षक दिसत आहे. निधी व इतर तत्सम कार्यात सरांना जि.प. बांधकाम विभागीय आयुक्त श्री जोशी साहेब, जि.प.बांधकाम विभागचे बुलडाणा येथील अधिकारी आर. बी. परदेशी साहेब, जि.प.बांधकाम विभाग खामगांव येथील अधिकारी गुडधे साहेब, शाखा अभियंता श्री अभय कुळकर्णी साहेब, लिपिक श्री सारंग कुळकर्णी , कर्मचारी यांनी मोलाचे सहकार्य केले. मैदान विकसित करण्याचा सुद्धा सरांचा मानस आहे. सरांनी स्वत:ही आर्थिक झीज सोसली आहे. परंतू शाळेसाठी केल्याचे समाधान त्यांच्या चेह-यावर झळकते. याप्रकारे अनुदानित व जि.प.शिक्षकांनी कार्य केले तर या शाळा निश्चितच टिकून राहतील ही आशा वाटते.

    परंतू जि.प. कनिष्ठ महाविद्यालयाची ती इमारत पाहून मला जशी खंत वाटत होती तशीच सरांना पण नेहमी खंत वाटते. ही इमारत सुद्धा चांगली करण्याचा त्यांचा निश्चय आहे परंतू त्यांना कितपत सहकार्य शासनाकडून मिळेल यात शंका आहे.

     येथील कनिष्ठ महाविद्यालयातून उत्तीर्ण झालेले अनेक विद्यार्थी हे विविध पदांवर कार्यरत आहेत. तरीही इंग्रजी माध्यमाचे पालक व विद्यार्थ्यांचे आकर्षण, शासनाची या जि.प. शाळां व अनुदानीत शाळांप्रतीची उदासीनता यामुळे या शाळा ओस पडत चालल्या आहेत. तसेच या कनिष्ठ महाविद्यालयाचे झाले. इमारतीचा वरचा मजला आपल्या गतदिवसांच्या प्रतीक्षेत समोरच्या वाळलेल्या वृक्षराजींना पहात आपली शेवटची घटका भरत आली की काय अशा मरणासन्न अवस्थेत असलेल्या जर्जर माणसाप्रमाणे झालेला दिसतो. एक फोटो काढल्यावर मी त्या इमारतीकडे पाहत उभा होतो एक मनुष्य तिथून जात होता."काय पाहता सर?" तो म्हणाला "संत ज्ञानेश्वर,पु.ल. देशपांडे, गदिमा , कुसुमाग्रज, तर्कतीर्थ, अण्णाभाऊ साठे यांच्या महाराष्ट्रातील मराठी शाळेची दुर्दशा". असे ऊत्तर मी दिल्यावर तो पण  "ऊंsss" करत निघुन गेला. त्या व्यक्तीने जरी मला नकारात्मक प्रतिसाद दिला तरी इंगळे सरांनी जि.प. हायस्कूलला जसे प्रयत्न पुर्वक चांगले स्वरूप दिले तसेच त्यांना जि.प. कनिष्ठ महाविद्यालची ही भकास पडलेली इमारत पुनश्च सुंदर करण्यात सुद्धा यश मिळेलच असा सकारात्मक विचार मनात घेऊन मी निघालो.

क्रमश:

Artricle about demolition of our old house

 भिषक अंतर्गृहे – नस्ति

  

 

"...फ्लॅशबॅक पाहता-पाहता अंगणातील एका खुंटी कडे लक्ष गेले. या खुंटीवर. “भिषक अंतर्गृहे”(Doctor Inside) खाली “अस्ति (In) नस्ति (Out) असे पांढ-या पार्श्वभूमीवर काळ्या अक्षरात लिहिलेली पाटी होती...."      

1975 मध्ये माझा जन्म झाला. बाल्यावस्थेपासून ते वर्ग 8 वी पर्यंत आर्य समाज मंदिरा जवळ , बालाजी प्लॉट ,खामगांव असा पत्ता असलेल्या घरात राहत होतो. ते घर आजपासून(29/12/2020) पाडायला सुरुवात झाली. वडीलोपार्जित हे घर पाडून येथे नवीन वास्तू निर्मिती करणार हे तसे माहित झालेच होते. तसे पाहिले तर मी त्या घरात 13 वर्षे राहिलो होतो. माझ्या वडीलांना त्यांच्या पिढीतील लोक सखा म्हणतात. या नावाप्रमाणे ते खरोखर सर्वांचे सखा आहे. बालाजी प्लॉट मधील जुने घर म्हणजे शेजारच्या गौतम आजींचा रिकामा प्लॉट होता. सखा राहायला येणार म्हणून त्यांनी तो आजोबांना विकला होता अशी आठवण ते नेहमी सांगतात. एकत्र कुटुंबात भावंडासह बाल्यावस्थेतील काळ येथे व्यतीत झाल्यामुळे या जागेशी नाळ जुळलेली आहे. आज जेंव्हा जेष्ठ भावंड सिद्धेश्वर व गणेश यांनी घर पाडण्याचे कार्य सुरु केले म्हणून ते पाहण्यास गेलो आणि गतकाळ डोळ्यासमोर चित्रपटाच्या फ्लॅशबॅकप्रमाणे तरळू लागला.

      जेंव्हापासून कळायला लागले तेंव्हापासूनचे कित्येक गोड-कटू प्रसंग डोळ्यासमोर तरळू लागले. यातील गोड तेवढे लक्षात ठेवले तर जीवन चांगले व्यतीत होण्यास सहाय्य होते. चंदेरी रंगाचे फाटक , अंगणात फ्लोरिंग म्हणून विटा लावलेल्या. पाहुण्यांना बसण्यासाठी एक लाकडी बाक होता , तो आजही आहे परंतू त्याचे स्थान दुसरीकडे आहे. आमच्या सायकली याच अंगणात असत , गाय बांधण्यासाठी जागा आणि हो खामगांवातील लोकांचे आकर्षण असलेली आणखी एक गोष्ट ती म्हणजे फाटकातून अंगणात प्रवेश केल्यावर उजव्या बाजूला असलेला मोराचा पिंजरा. आजोबा शिकारी असल्याने वडील, दोन्ही काका यांना पशुपक्षांचे आकर्षण होते. त्यामुळे आमच्या अंगणात एका मोठ्या पिंज-यात मोर लांडोर होते. काही दिवस एक हरीण सुद्धा होते.

अंगणातून बैठकीत प्रवेश करण्यास दोन उंच दरवाजे , बैठकीत वैद्य असलेल्या माझे आजोबा वैद्य डी. आर. वरणगांवकर उपाख्य नानासाहेब यांचा दवाखाना , आजोबांची विशिष्ट खुर्ची औषधांचे कपाट व त्यामागे देवघर. माझे आजोबा मला का कोण जाणे “गोडबोले” म्हणत. ते सकाळ संध्याकाळ संध्या करीत. गणपतीचे निस्सीम भक्त होते. बैठकीतच एका बाजूला माझी अंध आजी माई माळ जपत बसत असे. ती आम्हाला कितीतरी अनोख्या गोष्टी सांगत असे. या बैठकीच्या मागे एक खोली आमची व एक काकांची म्हणजे बी एच के सर्व एकच. मागच्या अंगणात उंच बांधलेले शौचालय, विहीर व विहिरीला लागून बाथरूम. ही विहीर माझे वडील, काका व त्यांचे एक दोन मित्र यांनी खणली होती. या बाथरूम समोर एक बोळ त्या बोळीत बाबा म्हणजे माझा सर्वात जेष्ठ बंधू (बुलडाणा येथे राहत असलेल्या माझ्या जेष्ठ काकांचा मुलगा) काही काळ वास्तव्यास होता. असे हे घर, वर टिनपत्रे , उन्हाळ्यात ते कमी तापावेत म्हणून पराट्या टाकत. तीन-तेरा हा शब्दप्रयोग तसा चांगल्या अर्थाने केल्या जात नाही पण तीन खोल्यांच्या या घरात आम्ही तेरा जण राहात होतो. सहा आम्ही, काकांकडचे पाच आणि आजी-आजोबा मिळून तेरा. सर्वात मोठे काका बुलडाणा येथे राहत. त्या काळात एवढ्या कमी संसाधनात तेरा लोक कसे राहत असतील हे आजच्या पिढीतील मध्यमवर्गीय मुलांना विश्वासार्ह वाटणार नाही. आज अशा घरात राहणारा एखादा विवाहानुरूप मुलगा असेल तर मुलगी नक्कीच त्याला नाकारेल अशी परिस्थिती आहे. सर्वांना कसे सर्व सेप्रेट पाहिजे असते, प्रायव्हसी पाहिजे असते. असो ! या आमच्या घरात वरचा पंखा एकाही खोलीत नव्हता. तेंव्हा सिलिंग फॅन शब्दच माहित नव्हता. खालचे पंखे म्हणजे टेबल फॅन मात्र होते. आमच्या व काकांच्या दोन्ही खोल्यात मोठी कपाटे ठेवून स्वयंपाक घर व बैठक असे पार्टीशन केले होते. सामान-सुमान ठेवण्यासाठी फळ्या होत्या. तीनच खोल्या असलेल्या या घरात अभ्यासासाठी जागा ती कुठे असणार ? मग बाजूच्या बोळ्या, समोरचे अंगण अशा जागा आम्ही निवडत असू. वर्गात मी नेहमी पहिल्या तीन मध्ये असे. वर्ग सातवीत मी सर्व तुकड्यातून प्रथम क्रमांक मिळवला होता , स्वातीताई तर बी.एससी.ला मेरीट होती, इतरही भावंड अभ्यासात चांगलेच होते.शिवाय वडील व काकांच्या प्रेरणेने आम्ही सर्व मुले एन.सी.सी.त होतो. बाबा, राजू हे दोघे अंडर ऑफिसर होते. आमचे हे घर पुर्वी मातीचे होते नंतर ते सिमेंटमध्ये बांधकाम केल्याचे सांगतात. माझ्या जेष्ठ भावंडाना या घराबाबत अजूनही खुप काही सांगता येईल.

आजोबा व नंतर आजी गेल्यावर 1988 च्या सुमारास एक दिवस अंगणात अचानक सुतारकाम सुरु झालेले दिसले. दरवाजे , खिडक्या बनत होत्या. त्या कशासाठी काही कळत नव्हते. परंतू एक दिवस आमचे कुटुंब नवीन घरात व काकांचे कुटुंब याच घरात असे ठरल्याचे जेष्ठांनी सांगितले. बालपण व्यतीत केलेले ते घर , कुणी रागावले , भांडणे झाली तर आजोबा-आजींच्या जवळ आम्ही जात असू. ते घर आम्ही सोडणार होतो. आम्ही भावंडे शोकाकुल झालो होतो. त्यामुळे आम्ही जरी नवीन घरात राहायला गेलो तरी बालाजी प्लॉट मधील घराशी संबध दृढ होते व पुढे सुद्धा राहतील. हिंदी चित्रपट गीतांचे चाहते असलेले माझे वडील “जो मिल गया उसी को मुकद्दर समझ लिया” , “गम और खुशी मे फर्क न महसुस हो जंहा” अशा स्थितप्रज्ञ पुरुषाची लक्षणे सांगणा-या देव आनंदच्या  गीताप्रमाणेच जीवन जगत असल्याने जे मिळेल त्यात ते खुश राहिले. मला आठवते 12 फेब्रुवारी 1989 ला आम्ही कोर्टा जवळ राहायला आलो. दोन घरे झाली होती. परंतू वडील व काका भाऊ कमी व मित्र जास्त असल्यामुळे घरे जरी दुर झाली तरी मनाने जवळच राहिलो.

 असा फ्लॅशबॅक पाहता-पाहता अंगणातील एका खुंटी कडे लक्ष गेले. या खुंटीवर एक पाटी होती. “भिषक अंतर्गृहे”(Doctor Inside) खाली “अस्ति (In) नस्ति (Out) असे पांढ-या पार्श्वभूमीवर काळ्या अक्षरात लिहिलेली पाटी होती. भिषक म्हणजे माझे वैद्य आजोबा देहरुपातून गेल्यावर ती पाटी सुद्धा निघाली होती. आज भिषक पण नाही आणि त्यांची संस्कृत भाषेतील पाटी असलेले ते जुने घर सुद्धा नाही.बदल हा जगाचा नियमच आहे.

Series of articles about old buildings, gardens etc of Khamgaon City - Part 3

खामगांवची शान असलेली आताची भकास स्थाने , भाग-3

जुने स्टँड   

"....काही वर्षांपूर्वी कुणाला दवाखाना, कुणाला शिक्षण, कुणाला रोजगारासाठी घेऊन जाण्यास सोयीस्कर असणारे हे शहरातील ज्या राज्य परिवहन मंडळाचे “बहुजन हिताय बहुजन सुखाय” असे ब्रीद आहे त्या एस. टी. बस स्थानकाचे हे मध्यवर्ती ठिकाणआज उपेक्षित आहे. कधीकाळी हमरस्त्याहून दिसणा-या जुन्या बस स्थानकाच्या या जागेला आज मोकळा श्वास सुद्धा घेता येत नाही...."

संग्रहीत चित्र 

 

जुन्या काळातील एस टी बसेस 

    खामगांव शहराचा विस्तार तेंव्हा वाढलेला नव्हता. प्रवास करायचा असेल तर सुरुवातीला फक्त रेल्वेच उपलब्ध होती.त्यानंतर खाजगी मोटार गाड्या असत.या खाजगी बसेस म्हणे अग्रसेन चौकात उभ्या राहत. त्या दृष्टीने हे खामगांवचे पहिलेच बस स्थानक असावे, परंतू ते खाजगी बसेसचे होते. याच ठिकाणी गेल्या कित्येक वर्षांपासून खामगांवकरांची क्षुधा शांती करणा-या आनंद भुवन या उपहार गृहात नाश्ता झाल्यावर मग बस निघत असे असे सांगितले जाते. महाराष्ट्र राज्य परिवहन मंडळ म्हणजे एस.टी.ची स्थापना झाल्यावर महाराष्ट्रात एस.टी च्या बसेस कडेवर एक पोरग , एकाचे बोट धरलेले अशा लेकुरवाळ्या स्त्रीप्रमाणे प्रवाशांना घेऊन धाऊ लागल्या. उन्हाळा , पावसाळा , हिवाळा कोणत्याही वातावरणात प्रवाशांना सुखाने घेऊन जाण्यासाठी चालक , वाहक आपल्या परीने प्रयत्न करू लागले. विदर्भाच्या प्रखर उन्हाळ्यात एस.टी. बस चालवणे म्हणजे सोपी गोष्ट नाही. प्रवाशांकरीता राज्यशासनाने माफक दरात कलेली ही सुविधा लवकरच लोकप्रिय झाली. खामगांव शहरात सुद्धा एक बस स्थानक सुरु झाले. त्याच स्थानकाच्या म्हणजेच आताच्या जुन्या स्टँडच्या अवस्थेबाबत आजचा हा लेख.  

राज्यात सर्वत्र या गाड्यांच्या स्थानकांसाठी जागा निवडण्यात आल्या. खामगांव शहरात सुद्धा एका जागेची निवड करण्यात आली. हे ठिकाण प्रधान डाक घराच्या अगदी समोर आहे. अगदी नेमके हे ठिकाण कुठे आहे हे सांगायचे तर आजच्या हॉटेल, बार संस्कृतीच्या काळातील लोकांना विशाल हॉटेल व बारच्या समोर असे सांगितले की त्यांना जुन्या बस स्थानकाचा पत्ता लक्षात येण्यास काहीच वेळ लागणार नाही. खामगांव प्रधान डाक घराच्या समोर रेल्वे लाईनला लगत अशी चंद्राच्या कोरी प्रमाणे आकार असलेली ही जागा खामगांव शहराचे बस स्थानक झाले. या चंद्रकोरीच्या एका कोप-यात, प्रवेश करतांना उजव्या बाजूला एक छोटीसी जागा म्हणजे कंट्रोल रूम व प्रवासी निवारा व स्थानकाच्या तत्सम उपयोगा करीता होती असे सांगितले जाते.ती इमारत आजही आहे. ही जागा आता इतर उपयोगासाठी वापरली जाते. ही जागा कुणाच्या मालकीची आहे कुणास ठाऊक परंतू आज मोटार दुरुस्तीच्या अनेक छोट्या मोठ्या दुकानांनी त्या जागेला जणू लपवून टाकले आहे. मी या ठिकाणाहून कधी बसने प्रवासास गेल्याचे माझ्या काही स्मरणात नाही. आता तर एक पिढी अशी आहे की जीला हे जुने स्टँड माहीत सुद्धा नसेल. याच स्थानकाच्या अंतर्गत भागात पुर्वी एक दुध डेअरी सुद्धा होती. ती जागा सुद्धा आज भकास उभी आहे. आज कधी या ठिकाणी गेलो तर या जागेत बस स्टँड कसे काय असेल असा सहज प्रश्न निर्माण होईल इतकी ही जागा अडचणीची झाली आहे. अर्थात त्याकाळात बसेस सुद्धा कमी होत्या व लोकसंख्या सुद्धा कमी त्यामुळे तेंव्हा ती जागा पुरेसी होत असेल. आज खामगांव शहराचे बस स्थानक चांगले ऐसपैस आहे, प्रवासी निवारा इत्यादी सुविधा सुद्धा चांगल्या आहेत. परंतू हे जुने बस स्थानक मात्र दुर्लक्षित , उपेक्षित असे आहे. या जागेकडे प्रशासनाने लक्ष देणे आवश्यक आहे. स्थानकाच्या आत प्रवेश करतांनाच पुर्वी एक हॉटेल होते व त्यानंतर बापट यांचे सायकलचे दुकान होते हे अनेकांना आठवत असेल.

गतकाळात प्रवासी , जुन्या बसस्थानकाची सुटसुटीत , मोकळी जागा , रेल्वे रूळ व बस स्थानक यांच्या मध्ये वडांची झाडे असे चित्रातल्या एखाद्या स्थानकाप्रमाणे हे स्थानक दिसत असेल. आज कळकटलेले , भंगार , तेलकट कापडाचे तुकडे, गुटख्यांच्या रिकाम्या पुड्या अशी अस्वच्छता येथे दिसते. नाही म्हणायला काही कार्यालये व प्रतिष्ठाने येथे उभी आहेत. सायंकाळी हरिवंशराय बच्चन यांची मधुशाला न वाचलेले परंतू ती न वाचता तसे अनुसरण करणा-यांचा सुद्धा येथे राबता सुरु होतो. 

काही वर्षांपूर्वी कुणाला दवाखाना, कुणाला शिक्षण, कुणाला रोजगारासाठी घेऊन जाण्यास सोयीस्कर असणारे हे शहरातील  ज्या  राज्य परिवहन मंडळाचे “बहुजन हिताय बहुजन सुखाय” असे ब्रीद आहे त्या एस. टी. बस स्थानकाचे हे मध्यवर्ती ठिकाण आज उपेक्षित आहे. कधीकाळी हमरस्त्याहून दिसणा-या जुन्या बस स्थानकाच्या या जागेला आज मोकळा श्वास सुद्धा घेता येत नाही. मी सकाळच्या वेळी येथून फिरायला गेलो असता मला जुन्या स्टँडची ही अवस्था दिसली. इतक्यात मागून एक एस. टी.बस येऊन तिथे थांबली. विचारांच्या तंद्रीत असल्याने मला क्षणभर वाटले अरे ! असे कसे काय झाले बस कशी थांबली ? पण मी भानावर येण्यास वेळ लागला नाही , इथे पूर्वी असलेल्या व आताच्या जुन्या स्टँडमुळे एक थांबा दिला आहे त्यामुळे ती बस थांबली होती. खामगांवातील हा बस थांबा त्या जुन्या स्टँडमुळे मिळाला आहे हे सुद्धा आता कुणाला ठाऊक नसेल.

Remembering RSS ideologue M.G. Vaidya

आठवणींचा “मागो”वा 

"....“महाराष्ट्राचे चार छोट्या राज्यांत विभाजन केले पाहिजे “ अशा त्यांनी मांडलेल्या भूमिकेवर टीका करतांना राज ठाकरे त्यांना उद्देशून “ज्यांची जग सोडण्याची वेळ आली आहे त्यांनी याबाबत बोलू नये” अशा स्वरूपाचे बोलले होते. राज ठाकरे यांच्या या वक्तव्यावर प्रतिक्रिया देतांना “मी वयाचे शंभर वर्ष पुर्ण करणारच जो पर्यंत मनसे प्रमुख त्यांचा नेमबाज मला मारायला  पाठवणार नाही तो पर्यंत मी मरणार नाही” असे आत्मविश्वासाने मा.गो. म्हणाले होते...."

19 डिसेंबर ला मा.गो.वैद्य निवर्तले. पत्रकारिता , बौद्धिक क्षेत्रास अपरिमित हानी झाली. कळायला लागले तेंव्हा पासून तरुण भारत हा पेपर ज्ञात झाला. जेंव्हा तो ज्ञात झाला त्या काळात मा.गो. वैदय यांना तरुण भारतात येऊन 20-25 वर्षांपेक्षाही जास्त काळ उलटून गेला होता. बालवयात वृत्तपत्राच्या नावाखेरीज संपादक , अग्रलेख स्तंभ याबाबत विशेष माहिती किंवा आवड नसते. त्यामुळे मा. गो वैद्य हे नांव पुढे कॉलेज मध्ये गेल्यावर परिचित झाले. मग त्यांचे लेखन , त्यांनी माध्यमांवर दिलेले अभिप्राय यांनी त्यांच्याकडे आकृष्ट झालो. व्यक्तिगत संपर्काचा योग मात्र आला नाही हे मी माझे दुर्भाग्य समजतो. त्यांच्या निधनाचे वृत्त पाहिले आणि धक्काच बसला. 

छोट्या राज्यांबाबत बोलतांना , “महाराष्ट्राचे चार छोट्या राज्यांत विभाजन केले पाहिजे “ अशा त्यांनी मांडलेल्या भूमिकेवर टीका करतांना राज ठाकरे त्यांना उद्देशून बोलतांना म्हणाले होते की “ज्यांची जग सोडण्याची वेळ आली आहे त्यांनी याबाबत बोलू नये” अशा स्वरूपाचे बोलले होते. राज ठाकरे यांच्या या वक्तव्यावर प्रतिक्रिया देतांना “मी वयाचे शंभर वर्ष पुर्ण करणारच जो पर्यंत मनसे प्रमुख त्यांचा नेमबाज मला मारायला  पाठवणार नाही तो पर्यंत मी मरणार नाही” असे आत्मविश्वासाने ते म्हणाले होते. तसेच “माझ्या शतकपुर्तीचा  सुद्धा समारंभ होईल, तो पर्यंत तुम्ही तुमच्या तब्येती सांभाळा असेही ते त्यांच्या एका सत्कार समारंभात म्हणाले होते. त्यांच्या या आत्मविश्वासाने ते निश्चितच शंभरी पुर्ण करतील अशी आशा सर्वांनाच होती. परंतू त्यांची प्राणज्योत मालवली.

      त्यांच्या निधनाबाबत खामगांवातील परिचितांशी बोलणे झाल्यावर अनेकांनी त्यांच्या स्मृती कथन केल्या. जेष्ठ बंधू सिद्धेश्वर वरणगांवकर यांचे त्यांनी टीळक स्मारक खामगांव येथे तरुण भारतच्या वाचक मेळाव्यात झालेल्या कार्यक्रमात कौतुक केले होते. गो.से. महाविद्यालयाचे प्राध्यापक सुनील मुळे हे त्यांना एका कार्यक्रमासाठी आमंत्रित करायला गेले असता त्यांच्याशी झालेला संवाद व त्यांनी दिलेला आशीर्वाद कसा खरा झाला हे कथन केले. श्रीपाद कुळकर्णी हे माझे मित्र शिक्षक आहे.ते जेंव्हा डी.एड.ला शिकत होते तेंव्हाच्या स्नेहसंमेलनात प्रमुख वक्ते म्हणून मा.गो.वैद्य आले होते तेंव्हा मा.गो. यांनी म्हटलेले वाक्य आजही त्यांच्या स्मरणात असल्याचे त्यांनी सांगितले. "द्रौपदीच्या संकट काळात वस्त्र पुरवणारा असा भगवान श्रीकृष्ण होता आणि म्हणून त्याला गोपींबरोबर रासक्रीडा करण्याचा अधिकार आहे." असे मा.गो. बोललेले त्यांच्या आजही स्मरणात आहे.माझे वरुड येथील जावाई महेश लोहोकरे यांच्या निवासस्थानी त्यांनी भेट दिली होती व त्यांच्या एकत्र कुटुंब पद्धतीचे, गो पालनाचे  कौतुक केले होते. 

     देशभरात अशा अनेकांच्या कितीतरी आठवणी असतील.तरोडा गावात जन्मलेले मा.गो. उपाख्य बाबुराव वैद्य हे जात्याच बुद्धिमान.प्रथम क्रमांक हा त्यांनी कधी सोडलाच नाही.  बी.ए. संस्कृत परीक्षेत सुवर्ण पदक प्राप्त झाल्यानंतर व पुढे प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण झाल्यावर  ते शिक्षक झाले, पुढे प्राध्यापक  झाले. बालपणापासून संघसंस्कार रुजलेले होते. वाचनाच्या  अंगीभूत गुणामुळे संघात त्यांनी अ. भा. बौद्धिक प्रमुख, अ.भा. प्रचार प्रमुख, संघाचे प्रवक्ते अशी पदे भुषवली. वाजपेयी यांच्या समवेत एका जाहीर कार्यक्रमात वाजपेयी त्यांना संघ  प्रचारक असे म्हणाले होते तेंव्हा वाजपेयी यांना थांबवत ते म्हणाले होते “मै प्रचारक नाही  प्रचारकोंका बाप हूं” त्यांची दोन मुले प्रचारक असल्याने त्यांनी तसे म्हटले होते. निवृत्त  झाल्यावर वानप्रस्थाश्रम स्विकारावा त्याप्रमाणे ते काही काळ संघ कार्यालयात निवासासाठी  गेले होते. संघ विचाराचे जरी असले तरी इतर विचारांचा सुद्धा ते आदर करीत असत. दीर्घकाळ पर्यन्त भाष्य हे सदर लिहिणा-या तसेच टोपण नावांनी इतर स्तंभ लेखन करणा-या , विपुल ग्रंथ लिहिणा-या, आपल्या लेखनाव्दारे खरा संघ काय आहे हे साध्या सोप्या लेखन शैलीत समजवून सांगणा-या मा. गो. वैद्य यांना भेटण्याची माझी इच्छा होती , माझ्या दुर्भाग्याने ती अपूरी राहिली याचे आता शल्य आयुष्यभर राहील. मा.गो वैद्य यांना भावपूर्ण श्रद्धांजली

Series of articles about old buildings, gardens etc of Khamgaon City - Part 2

खामगांवची शान असलेली आताची भकास स्थाने , भाग-2 

भारतरत्न राजीव गांधी उद्यान

"...आम्हा लहान मुलांना आकर्षित करीत असे ते या बगीच्याचे प्रवेशव्दार. लाटांच्या आकाराचे छत आणि प्रवेशव्दाराच्या बाजूला असलेली वॉचमनसाठीची सिमेंटच्या बांधकामाची छोटीसी गोलाकार खोली. ही खोली फिरती आहे का ? हा प्रश्न पडायचा कारण तीचे बांधकामच तसे केले आहे ?आता या बगिच्याला दोन बाजूंनी सिद्धी जौहरचा जसा पन्हाळगडाला पक्का वेढा पडला होता त्याचप्रमाणे अतिक्रमणाचा पक्का वेढा पडला आहे...."।

 

 

     मुन्सिपल हायस्कूल मधून त्या दिवशी संध्याकाळी परत आलो. रस्त्यातच आहे एक उद्यान ज्यात आता नागरिकांची वर्दळ अत्यल्प आहे. पुर्वी या उद्यानात अनेक पालक आपल्या पाल्यांना घेऊन येत. एखाद दोन लग्न प्रसंग सुद्धा झाल्याचे मला स्मरते. अतिक्रमणामुळे दिसत नसलेले आकर्षक प्रवेशव्दार असलेले हे उद्यान म्हणजे भारतरत्न राजीव गांधी उद्यान.

आहे का स्मरणात ? हो तेच स्थान ज्याला खामगांवकर “टॉवर गार्डन” म्हणून ओळखतात. या बगीच्याकडे पाहीले की मला आवर्जून आठवतात ते बालपणीचे दिवस. सुप्रसिद्ध गायक किशोरकुमारचे “पिछली याद भुला दो , गुजरे बिते अफसानोका हर एक नक्श मिटा दो” या गीताप्रमाणे भूतकाळातील स्मृतींचे नामोनिशान पुसून टाकले पाहिजे. हे जरी खरे असले तर लगेच गतकाळातील आठवणी संपता संपत नाही हे सांगणारे “याद न जाये बिते दिनोंकी” हे रफीचे गीत आठवते आणि अनेक जुन्या आठवणी मनांत फरशी या भागातील गर्दीपेक्षाही जास्त गर्दी करू लागतात. हा बगीचा माझ्या घरालगतच असल्याने रोजच दृष्टीस पडतो. तसा तो सर्व जनता , अधिकारी , कर्मचारी , नेते यांच्या सुद्धा दृष्टीस पडतोच कारण या बागीच्याच जवळपास शहरातील अनेक कचे-या आहेत.याच्या मागील बाजूने तारेच्या कुंपणाला लागून बोगनवेलीं व गुलमोहरांची फुले वाटसरुंचे लक्ष वेधून घेत असत. आम्हा लहान मुलांना आकर्षित करीत असे ते या बगीच्याचे प्रवेशव्दार. लाटांच्या आकाराचे छत आणि प्रवेशव्दाराच्या बाजूला असलेली वॉचमनसाठीची सिमेंटच्या बांधकामाची छोटीसी गोलाकार खोली. ही खोली फिरती आहे का ? हा प्रश्न पडायचा कारण तीचे बांधकामच तसे केले आहे ? या दरवाजातून आत प्रवेश केल्यावर डाव्या बाजूने मोठी मोठी अशोकाची झाडे होती त्याखाली दाट सावली असे. आजही तिथे काही झाडे उभी आहेत. त्याच बाजूने आणखी 10-12 पावलांवर एक नागमोडी आकाराचा भला मोठा हौद होता व त्यात कमलपुष्पे फुललेली राहत त्याच्या बाजूला चांदणीच्या झाडांची अनेक झाडे फुलांनी लदबदलेली असत. ती तोडण्यास मनाई नव्हती इतकी ती झाडे होती. कुणी यांना स्वस्तिकची फुले सुद्धा म्हणतात. हा बगीचा टेकडीवर तयार केला असल्याने थोडे वर चढावे लागते वर हिरवळ, कमानी, वेली बहरलेल्या असत. येथे खुप मोठ्या प्रमाणात हरळी असायची त्यातून आम्ही दैनंदिन पुजेसाठी दुर्वा निवडून आणत असू. चप्पल काढून, बरोबर तीन टोके असलेल्या दुर्वा निवडायच्या, आधी हरळीला नमन करून दुर्वा निवडण्याची परवानगी मागायची मग त्या तोडायच्या असे आजोबा सांगत. हरळीची परवानगी कशी मागायची याचे कोडे आम्हाला पडत असे. याच बगीच्यात सिमेंटने बांधकाम केलेली एक घसरगुंडी आहे अजूनही ब-यापैकी शाबूत आहे. अनेक लहान मुलांची गर्दी येथे असे. नंतर येथे हिंदुसुर्य महाराणाप्रताप यांचा पुतळा उभारल्या गेला व दर्शनीय भागच तेवढा सुशोभित केल्या गेला. या बगीचालगत पंचायत समिती आहे व त्यात एक टॉवर आहे. या टॉवरवर पुर्वी घडयाळ होते नंतर ते बंद पडले व आता तर घड्याळच नाही. या टॉवरमुळेच या बगीच्याला “टॉवर गार्डन” म्हणू लागले. इथे स्वातंत्र्यसैनिकांच्या स्मरणार्थ जयस्तंभ सुद्धा आहे तो आता विविध संघटना, प्रतिष्ठाने यांच्या फ्लेक्स बॅनर नी कुणाला दिसत सुद्धा नाही. 

असा हा बगीचा तेंव्हा विविध वेली, फुले , कमळे झाडांवर निवास करणारे अनेक पक्षी यांनी समृद्ध होता , शहराची शान होता. या बगीच्याला लागणा-या पाण्यासाठी गावातील नटराज गार्डन या विहिरीवरून खास पाईपलाईन टाकली होती. आज रुंद झालेल्या हमरस्त्याने गेले तर या बगीच्याचे प्रवेशव्दार सुद्धा दिसत नाही. पुर्वी खामगांवात दुस-या गावाहून एस टी बसने शहरात येणा-या नागरीकांचे लक्ष हा बगीचा आपल्या निसर्ग समृद्धतेने वेधून घेत असे. या बगीच्याच्या दु:खाला वाचा फुटावी असे वाटू लागले म्हणून मी या बगीच्यात दाखल झालो तर पुढील दृश्य दिसले.

आता या बगिच्याला दोन बाजूंनी सिद्धी जौहरच्या पन्हाळगडाला दिलेल्या पक्क्या वेढ्याप्रमाणे अतिक्रमणाचा पक्का वेढा पडला आहे. पुर्वीचे जे मुख्य प्रवेशव्दार होते ते बंदच असते. अतिक्रमणाममुळे नागरिकांना आत जाण्यास त्रास होतो व त्यामुळे येथे कुणी जात नाही , कमळांचा हौद कोरडा ठन्न आहे. स्वस्तिकची झाडे नाहीत, लहानपणीच्या दुर्वा निवडण्याच्या ठिकाणी हरळी लुप्त झाली असून माती , दगडे दिसतात. एखाद दोन ठिकाणी कुंपणाच्या भिंतीवर लोखंडी जाळ्या लावलेल्याच नाहीत, तर काही ठिकाणी त्या तोडलेल्या आहेत, कुंपणाला लागून असलेली बोगनवेल, गुलमोहर ही झाडे नष्ट झाली आहेत, नाही म्हणायला ज्या झाडांवर पक्षीही बसत नाही, घरटे बांधत नाही अशी सप्तपर्णी झाडे मात्र लावली आहेत परंतू हिरवळ मात्र काहीच नाही, पूर्वी जागोजागी लावलेल्या वेलींच्या कमानी मोडल्या आहेत. रखवालदाराची राहण्याची खोली मोडलेली आहे. शहराच्या या फुफ्फुसाची ही अशी अवस्था आता झाली आहे.

शहरात आज सावरकर उद्यानासारखी खुपच चांगली नवीन उद्याने झाली आहेत. काही प्रस्तावित सुद्धा आहेत हे निश्चितच स्तुत्य आहे तरीही जुने असलेले “टॉवर गार्डन” म्हणजेच भारतरत्न राजीव गांधी उद्यान आपल्या जुन्या वैभवाच्या स्मरणात भकास पडले आहे. बगीच्याची दशा पाहत असतांना अंधार पडू लागला. उद्यानात विद्युत दिवे सुद्धा कमी आहेत. मी आता परतण्याच्या तयारीत होतो. कुठून तरी घुबडाचा आवाज कानी आला. बाहेर पडतांना मला बहादूरशहा जफर या भारताच्या अखेरच्या शहेनशहाच्या अंतिम दिवसांवर आधारीत एका जुन्या मालिकेच्या

ना किसी की आंखका नुर हुं , ना किसीके दिल का करार हुं

जो किसीके काम ना आ सके मै वो मुश्तेगुबार हुं

या ओळी कानांत घुमू लागल्या. या बगीच्याची दशा सुद्धा आता खराबच आहे, पूर्वी नागरिकांची रेलचेल, हिरवळ , पक्षांचा किलबिलाट अशी रौनक असलेला हा बगीचा आता पुन्हा “किसी की आंख का नुर” वा कुण्या निराशेने ग्रस्त  व्यक्तीच्या “दिला ला करार” देणारा बनेल का? तसे त्याला बनवले जाईल का ?      उपरोक्त ओळीच माझ्या स्मरणात का याव्या ? बहादुरशहा जफरप्रमाणे आपल्या परिस्थितीचे वर्णन हा बगीचा तर करत नसेल ? या विचारांच्या चक्रात अतिक्रमणाच्या बाजूने मी चालू लागलो.

क्रमश:

Series of articles about old buildings, gardens etc of Khamgaon City - Part 1

खामगांवची शान असलेली आताची भकास स्थाने, भाग-1  

मुन्सिपल शाळा

बदलत्या काळात मुन्सिपल शाळा काही बदलली नाही. हळू-हळू विद्यार्थी संख्या घटत जाऊन ती बंद पडली. परवा या शाळेच्या मैदानात सायंकाळी फिरायला गेलो असता खिन्न झालो. मला खिन्नता का वाटावी ? मी तर या शाळेत शिकलो सुद्धा नव्हतो. हो आम्ही दररोज सकाळ-संध्याकाळी येथे हँडबॉल खेळायला मात्र जात असू. येथील बोरसल्ले सर या क्रिडाप्रेमी शिक्षकांनी आम्हाला तेंव्हा चांगले सहकार्य केले होते. माझे मोठे काका येथे काही काळ शिक्षक होते आणि माझे वडील या शाळेचे विद्यार्थी होते कदाचित या आठवणींमुळे आज ती बंद पडलेली शाळा पाहून मला खिन्नता आली असावी. 

    

    खामगांव शहर, बुलडाणा जिल्ह्यातील सर्वात मोठे शहर. एकेकाळची कापसाची मोठी बाजारपेठ. यामुळेच या शहरात त्याकाळात अनेक शैक्षणिक केंद्रे , सरकारी कार्यालये सुरु झाली. टुमदार शहर असलेल्या खामगांवाची या कार्यालयांच्या व सरकारी शैक्षणिक केंद्रांच्या जुन्या पद्धतीच्या इमारतींनी शान वाढवली होती. काळाच्या ओघात येथील 100 हून अधिक असलेल्या जिनिंग प्रेसिंग फॅक्टरी या कापुस एकाधिकार योजनेमुळे नामशेष झाल्या काही जिनिंग आजही आपल्या अस्तित्वाच्या खुणा कशाबशा दाखवीत आहेत. 1990 च्या दशकानंतर खामगांव शहर कात टाकू लागले , आधुनिकतेकडे वाटचाल करू लागले परंतू ही वाटचाल करतांना येथील पुर्वीच्या , इंग्रजकालीन इमारती दुर्लक्षित होऊ लागल्या , भकास होऊ लागल्या.

आजपासून आगामी 10 लेखात आपल्या लाडक्या खामगांव शहरातील 10 भकास होत चाललेल्या स्थळांची माहिती करून घेऊ या. आपले गतवैभवाचा आठवणीत असलेली, आता मोडकळीस आलेली ही स्थळे आपण आता नामशेष होऊ की आपल्याला नुतनीकरण करून पुनश्च गतवैभव बहाल करून दिले जाईल का अशी प्रतीक्षा करीत असतील. आजच्या पहिल्या भागात मुन्सिपल शाळा.  

इंग्रजकालीन खामगांव कसे दिसत असेल याची आता कुणाला कल्पना करता येणार नाही. परंतू कल्पना करा एक रेल्वे स्टेशन. तिथून कापसाच्या गठाणी घेऊन जाणा-या मालगाड्या, वाफेचे इंजिन. स्टेशन वरून स्पष्ट दिसत असेल एक शाळा व शाळेच्या पटांगणावर बागडणारी मुले, शाळा व स्टेशन यांमध्ये तेंव्हा एकही अतिक्रमण नसेल. शाळेच्या मागे टेकड्या शाळेकडे जातांना डाव्या बाजूच्या छोट्या टेकडीवर डाक बंगला (सर्किट हाऊस ) व जयपूर लांडे कडे जाणारा जुना रस्ता. पावसाळ्यात किती सुंदर दृश्य दिसत असेल. रेल्वेने काही मुले जलंब या गावातून सुद्धा येत असतील. ही शाळा म्हणजे तत्कालीन मुन्सिपल हायस्कूल अर्थात नगर परीषदेची शाळा. आम्ही शालेय जीवनात असतांना या शाळेचे नांव इंदिरा गांधी मुन्सिपल हायस्कूल असे बदलण्यात आले होते. खामगांव नगर परीषदेची स्थापना ही 1869 या वर्षातील म्हणजेच काही वर्षानंतर या शाळेची स्थापना झाली असेल. आता एक-दोन वर्षापुर्वी पर्यंत ही शाळा सुरु होती. आता ती पटसंख्ये अभावी बंद पडली. शाळा , शाळेचे स्वरूप , शिक्षण यात बदल करायचा असतो नांव बदलून काय होणार ? परंतू ज्यात बदल करायचा ते सोडून आपल्या देशात भलतेच बदल केले जातात. बदलत्या काळात मुन्सिपल शाळा काही बदलली नाही. हळू-हळू विद्यार्थी संख्या घटत जाऊन ती बंद पडली. परवा या शाळेच्या मैदानात सायंकाळी फिरायला गेलो असता खिन्न झालो. मला खिन्नता का वाटावी ? मी तर या शाळेत शिकलो सुद्धा नव्हतो. हो आम्ही दररोज सकाळ-संध्याकाळी येथे हँडबॉल खेळायला मात्र जात असू. येथील बोरसल्ले सर या क्रिडाप्रेमी शिक्षकांनी आम्हाला तेंव्हा चांगले सहकार्य केले होते. माझे मोठे काका येथे काही काळ शिक्षक होते आणि माझे वडील या शाळेचे विद्यार्थी होते कदाचित या आठवणींमुळे आज ती बंद पडलेली शाळा पाहून मला खिन्नता आली असावी. इंग्रजकालीन ती कौलारू इमारत सुद्धा खिन्न उभी असल्यासारखी वाटत होती. मोडलेले दरवाजे,खिडक्या असलेले वर्ग ब-याच दिवसांपासून विद्यार्थ्यांचा कोलाहल न ऐकल्याने आपल्या भकास स्वरूपाने त्रस्त भासत होते. सर्वत्र धुळ, पक्षांची विष्ठा व पिसे, असे घाणीचे साम्राज्य असलेल्या ज्या वर्ग खोल्यात येथील विद्यार्थी कधी-काळी नमस्कार करून प्रवेश करीत असतील त्या विद्येच्या मंदिराचे हे असे स्वरूप मी पाहत होतो.

एकेकाळच्या खामगांव शहरातील या दिमाखदार ईमारतीची आज ही अशी अवस्था झालेली आहे. प्रशासनाने येथे सेमी इंग्रजी शाळा का काढू नये ? येथे इस्पीतळ किंवा सरकारी रुग्णालयाचा एखादा विभाग सुद्धा बनवता येईल, सरकारी रुग्णालय येथून जवळच आहे. सरकारी मालमत्ता या सुरक्षित का राखल्या जात नाही ? प्रशासनाच्या असे काही विचाराधीन आहे की नाही ? कदाचित असेलही , नसल्यास कुणीतरी चांगला अधिकारी असा विचार करेल का? त्याला राजकारणी साथ देतील का ? की पुर्वाश्रमीची ग्रामीण भागातील , आर्थिक क्षमता नसलेल्या विद्यार्थ्यांना समावून घेणारी व त्या विद्यार्थ्यांना घडवणारी ही मुन्सिपल हायस्कूल आता अशीच राहील का ? ती अजून खचत जाऊन केवळ भग्नावशेष शिल्लक राहतील का , स्टेडीयम स्वरूपासारखी बनवलेली भिंत तर आताच खचली आहे. मैदानातून बाहेर पडलो तेंव्हा अंधार पडू लागला मागे वळून पुन्हा शाळेकडे पाहिले तर त्या अंधारात ती मला अधिकच भकास दिसू लागली आणि विचारांच्या वेगासह माझ्या पावलांचा वेगही वाढला.

क्रमश:

Article about competition organised by Shivsena.

मतांच्या भिक्षेसाठी

आपल्या मतदारांनी आगामी काळात पाठ फिरवली तर मते कशी मिळणार ? मग त्याची सोय व्हायला पाहिजे ना ! मुंबई महापालिका क्षेत्रात झपाट्याने संख्या वाढणा-या , झोपडपट्ट्यांत राहणा-या कॉंग्रेसची “व्होट बँक” असलेल्या मतदारांपैकी काही वाटा आपल्याला मिळाला पाहीजे या उद्देशाने आता शिवसेनेची वाटचाल सुरु झालेली आहे. शिवसेनेची वक्तव्ये , काही पोस्टरवरचा मजकूर , अनेक ठिकाणी वगळलेली “हिंदुहृदयसम्राट” ही बाळासाहेबांची जनतेने दिलेली उपाधी. अशा अनेक गोष्टी घडू लागल्या. परवा असेच एक वृत्त आले. शिवसेना असेही कधी करेल असे कुणाच्या स्वप्नात सुद्धा आले नसेल. पांडुरंग सकपाळ या शिवसेना नेत्याने आयोजित केलेल्या स्पर्धेबाबतचे ते वृत्त होते. ही स्पर्धा आहे “अजान स्पर्धा”.

शिवसेना , बाळासाहेबांनी स्थापन केलेला पक्ष. प्रखर राष्ट्रवाद , हिंदुत्वाचा कट्टर पुरस्कर्ता , राज्य , भाषा यांचा तीव्र  अभिमान बाळगणारा. बाळासाहेबांच्या निर्भिड , थेट आणि जनतेच्या हृदयाला भिडणा-या वक्तृत्वाने मराठी भाषिक माणूस शिवसेनेकडे आकृष्ट होण्यास वेळ लागला नाही आणि स्थापनेच्या 30-35 वर्षानेच मनोहर जोशी हे शिवसेनेचे मुख्यमंत्री झाले. तत्पूर्वी मुंबई महापालिकेत सत्ताप्राप्ती झाली होतीच. भाजपा हा तेंव्हा राज्यात लहान भाऊ होता. गतवर्षी याच लहान भावासोबतच्या “युतीत सडत” जाणारा हा पक्ष व त्याची कोलांटी उडी हा सर्व घटनाक्रम सर्वांना ठाऊक आहे. या कोलांटी उडीमुळे शिवसेनेवर प्रेम करणा-या तमाम महाराष्ट्रवासियांनी आश्चर्याने तोंडात बोटे घातली. कुणी कोणाचा शब्द पाळला नाही हे काही जनतेला कळले नाही परंतू या कोलांटी उडीचे खापर हे पूर्वाश्रमीचे लहान-मोठे भाऊ एकमेकांवर फोडत आहेत. एकमेकांवर कुरघोड्या, आरोप-प्रत्यारोप सतत होतच आहेत. सामनातून भाजपा , मोदी यांच्यावर त्यांचेच सोबत सत्ता भोगत असतांना खालच्या स्तरात टीका सुरूच होती. सध्याही संजय राऊत हे सतत माध्यमांपुढे काही ना काही भाष्ये त्यांच्या अनोख्या अशा आविर्भावात करीत असतात. भाजपाची साथ सोडल्यानंतर शिवसेनेची वाटचाल कशी होईल ते आता दिसेलच. राज्यात महाविकास आघाडीने नुकतीच वर्षपूर्ती केली. परंतू सरकारने ठोस असे काही निर्णय घेतल्याचे निदर्शनास आले नाही. स्थगिती देण्याचे कार्य मात्र मोठ्या जोशात केले. सत्तेत आल्यावरच अवघ्या जगाला कोरोनाने ग्रासल्यामुळे हे वर्ष कसे सरले काही कळले नाही. कोरोना काळात आघाडीचे नेते शरद पवार वयोवृद्ध असूनही बरेच फिरले, शेतक-यांच्या भेटी घेतल्या परंतू मुख्यमंत्री या 12 महीन्यात 12 वेळ तरी घराबाहेर पडले असतील की नाही शंका आहे. माध्यमांवरून त्यांनी जनतेशी संवाद साधला , त्यातही जनतेचे मनोरंजनच झाले. आपल्याच संपादकांना दिलेल्या, स्वत:लाच अडचणीत टाकणा-या मुलाखती जनतेने पाहिल्या. अशाच नुकत्याच झालेल्या एका मुलाखतीत हिंदुत्व काय धोतर आहे का सोडायला असे वक्तव्य केले. शिवसेनेने आता “आम्ही हिंदुत्व सोडलेले नाही” अशी किती का ओरड केली तरी आता जनता साशंकच राहील. शिवाय शिवसेनेला आता त्यांचा पुर्वीचा मतदार साथ देईल की नाही हा सुद्धा प्रश्न आहेच. आपल्या मतदारांनी आगामी काळात पाठ फिरवली तर मते कशी मिळणार ? मग त्याची सोय व्हायला पाहिजे ना ! मुंबई महापालिका क्षेत्रात झपाट्याने संख्या वाढणा-या , झोपडपट्ट्यांत राहणा-या कॉंग्रेसची “व्होट बँक” असलेल्या मतदारांपैकी काही वाटा आपल्याला मिळाला पाहीजे या उद्देशाने आता शिवसेनेची वाटचाल सुरु झालेली आहे. शिवसेनेची वक्तव्ये , काही पोस्टरवरचा मजकूर , अनेक ठिकाणी वगळलेली “हिंदुहृदयसम्राट” ही बाळासाहेबांची जनतेने दिलेली उपाधी. अशा अनेक गोष्टी घडू लागल्या. परवा असेच एक वृत्त आले. शिवसेना असेही कधी करेल असे कुणाच्या स्वप्नात सुद्धा आले नसेल. पांडुरंग सकपाळ या शिवसेना नेत्याने आयोजित केलेल्या स्पर्धेबाबतचे ते वृत्त होते. ही स्पर्धा आहे “अजान स्पर्धा”. अजान मुळे मन:शांती मिळते , अजानची गोडी लहान मुलांना लागावी यासाठी ही स्पर्धा आयोजित केली आहे. मुस्लिम समाजातील कलागुणांना वाव मिळाला हा सुद्धा या स्पर्धेचा हेतू आहे. प्रार्थनेमुळे मन:शांती मिळते हे बरोबरच आहे मग ती कोणत्याही धर्माची का असोना. परंतू शिवसेनेला मुस्लिम समाजातील मुलांच्या , जनतेच्या कलागुणांना वाव मिळावा हे आताच का वाटावे ? इतके वर्ष का नाही वाटले ? शिवसेनेला आता या अशा स्पर्धा आयोजित करून नवीन आघाड्या करून यातून नवीन मतदार शोधायचा आहे. हे सरकार आपला कार्यकाळ पुर्ण करेल की नाही हे सांगता येत नाही. ते कार्यकाळ पुर्ण करो वा ना करो पुढील निवडणुकांत मात्र शिवसेनेचा जो पुर्वीचा मतदार आहे तो मतदान करेलच की नाही याची शाश्वती नाही आणि हीच भीती शिवसेनेला सुद्धा कुठेतरी असावीच. राजकारणात सत्ताप्राप्ती हाच सर्वात मोठा उद्देश असतो त्यामुळेच ही आघाडी निर्माण झाली आहे. आगामी काळात सुद्धा सत्ता मिळायला पाहीजेपरंतू पुर्वीचा मतदार आगामी काळात अव्हेरण्याचीच शक्यता अधिक, नवीन हिंदु इतर मतदार मिळणे कठीण कारण त्यांनाही पुर्वीच्या आठवणी, केलेले शब्दप्रयोग, व्देषभावना हे सर्व स्मरणात आहेच मग त्यांना आकृष्ट करण्यासाठी आणि मतांची भिक्षा झोळीत पडण्यासाठीच अशा स्पर्धा आयोजनाचा हा लांगूलचालनाचा मार्ग.             

Article about the fort Ashwathhamagiri (Asirgarh) near Burhanpur known as "Gateway to Deccan" in history

 भेट “दक्षिण भारताच्या दरवाजा”ची 

"पुर्वी “दख्खन का दरवाजा” म्हणून प्रसिध्द असलेला आसिरगढ व इतर पुरातन वास्तू सुद्धा कुणास ठाऊक कुणाच्या शापाने आपले गतवैभव हरवून केवळ भग्नावशेशरूपाने उभ्या आहेत. अश्वत्थामाच्या जखमेला तरी कुणी तेल देत असेल परंतू या प्राचीन वास्तूंना त्यांच्या तोडफोडीमुळे झालेल्या जखमांना डागडुजीरुपी तेल देण्यास शासनाला वेळ नाही त्याउपर त्यांना आणखी भग्न करून , क्षती पोहचवून त्या जखमा पूर्वीपेक्षा अधिक चिघळवणारी बेशिस्त तरुणाई या देशात आहे. इतिहासाची साक्ष देणा-या या पुरातन वास्तूंना असेच अश्वत्थामाप्रमाणे चिरकाल आपली जखम बरी होण्याच्या प्रतिक्षेत राहावे लागेल काय ?" 

    भारतात पाहण्यासारखे खुप काही आहे. परंतू कुठे पर्यटनास जायचे असल्यास जाण्यासाठी म्हणुन नेमके ठिकाण आठवतच नाही. बरेचदा आपल्या जवळच्या एखाद्या प्राचीन , ऐतिहासिक स्थळाचा आपणास विसर पडून आपण इतर ठिकाणी पर्यटनास जातो आणि जवळचे ठिकाण राहून जाते. यंदाच्या दिवाळीत सहकुटुंब कुठे जावे हा प्रश्न पडला असता महाभारतात ज्याचा अश्वत्थामागिरी म्हणून उल्लेख आहे त्या आसिरगढ किल्ल्याचे एकदम स्मरण झाले. 

'अश्वत्थामा बलिर्व्यासो हनुमांश्च विभीषणः। कृपः परशुरामश्च सप्तैते चिरंजीविनः॥'

या सप्त चिरंजीवांपैकी एक असा द्रोणाचार्य पुत्र अश्वत्थामा याच ठिकाणी नित्यनेमाने शंकराच्या पुजेसाठी येत असलेल्याचे बोलले जात असलेल्या किल्ल्याबाबत कुटुंबियांना सांगितले सर्वानी “शिक्का मोहरतब” केले आणि 23 नोव्हें 2020 रोजी सकाळीच आसिरगढ किल्ल्याकडे निघालो. हा किल्ला खामगांव-इंदोर या मार्गावर ब-हाणपूरच्या पुढे 15-20 किमी अंतरावर आहे. खामगांवहून हा किल्ला पहायला जायचे असल्यास मलकापूर व जळगांव-जामोद मार्गे जाता येते. जळगांव जामोद मार्गे गेल्यास घाटातील निसर्ग सौंदर्य अनुभवता येते. आम्ही याच दुस-या मार्गास पसंती दिली व मार्गक्रमण सुरु केले. सातपुडा पर्वताच्या रांगांतून मोटारीतून सुखाने जात असतांना याच पर्वतरांगा ओलांडून अहमदशहा अब्दाली या परकीय आक्रमकास रोखण्यासाठी म्हणून पानिपतच्या लढाईसाठी आपल्या बाजार बुणग्यांसह निघालेल्या सदाशिवरावभाऊ पेशवे व त्यांच्या सैन्यास किती त्रास सहन करावा लागला असेल हा विचार मनात येत होता. भल्यामोठ्या त्या सातपुड्याच्या चढावरून हत्ती , तोफा नेण्यास भाऊंच्या सैन्याची मोठी दमछाक झाली होती. याच विचारात मग्न असतांना मोटारीने घाट पार केला. आम्ही मध्यप्रदेश या भारताच्या मध्यभागातील निसर्गाने समृद्ध असलेल्या राज्यात दाखल झालो. एका ठिकाणी चहापान केल्यावर थोड्याच वेळात ऐतिहासिक काळातील मोठी व्यापारपेठ असलेल्या व संभाजी राजांनी दोनवेळा लुटलेल्या ब-हाणपूरच्या वेशीवर दाखल झालो. हातमाग, सोने इ अनेक वस्तूंचा व्यापार करण्यास देश विदेशातील व्यापारी ज्या गावात येत असत त्या गावातून आमची मोटार जात होती. रस्त्याच्या शेजारी असलेली परकोटाची भली मोठी भिंत ब-हाणपूरच्या गतवैभवाची साक्ष देत होती.    ब-हाणपूर येथेही प्रेक्षणीय अशी अनेक ठिकाणे आहेत परंतू आमचे प्रथम प्राधान्य हे आसिरगढ किल्ल्यास होते. ब-हाणपूर सोडल्यावर थोड्याच वेळात भव्य असा आसिरगढ आमच्या दृष्टीस पडला. या किल्ल्याच्या जवळच नेपानगर हे कागदाच्या कारखान्यासाठी वसलेले निसर्गसमृद्ध गांव आहे. त्या वळणावर नेेेपानगर येथील काही मित्रांचे स्मरण झाले. एव्हाना आमची मोटार किल्ल्याचा रस्ता चढू लागली होती. बिकट वाट पार करून आमची मोटार किल्ल्यावर पोहोचली. किल्ल्याची माहिती देणारा फलक दिसला व समोर पायरस्त्याने येेण्याचे किल्ल्याचे प्रवेशव्दार दिसते. थोड्या पाय-या चढल्यावर अरुंद वाट असलेला मुख्य दरवाजा आहे व पाय-या चढतांना उजव्या बाजूने प्राचीन शिलालेख तसेच नवीन फलक आहेत. मुख्य दरवाजातून किल्ल्यात प्रवेश केल्यावर किल्ल्याचा नकाशा आपल्याला दिसतो. डाव्या बाजूने किल्ल्यात गेल्यास एका महालाचे भग्नावशेष दिसतात. पुढे एक मस्जिद आहे. तेथून पुढे भला मोठा तलाव , व त्यापुढे गेल्यावर एक शिव मंदिर आहे , मंदिरात जाताच नंदीची सुबक मुर्ती लक्ष वेधून घेते, सूर्याची किरणे पिंडीवर पडतील अशी रचना असलेले हेच ते चिरंजीव अश्वत्थामा पुजेसाठी येत असलेले मंदिर आहे. याच मंदिरात दररोज भल्या पहाटे अश्वत्थामा शंकराच्या पिंडीवर  पुष्प अर्पण करून जात असल्याचे मानले जाते. कितीही लवकर किल्ल्यावर गेलो तरी पुजा झालेली असते. एका राष्ट्रीय वृत्तवाहिनीने सुद्धा याबाबत “स्टोरी” दिली आहे. येेथे महाकाय अशा पुरुषाच्या दर्शनाने बेशुद्ध झालेल्या लोकांच्या गोष्टी सुद्धा सांगितल्या जातात. या मंदिरात नतमस्तक होऊन आम्ही पुढे गेलो. थोड्या अंतरावर इंग्रजांनी बांधलेल्या तुरुंगाचे अवशेष आहेत. या तुरुंगात अनेक क्रांतिकारकांना कैद केले होते ज्यांचे नांव सुद्धा आता आपल्याला ज्ञात नाही. तीन स्तरात असलेल्या या किल्ल्याकडे पर्यटन विभाग व पुरातत्व विभाग यांचे दुर्लक्ष आहे. अनेक शिलालेख विद्रुप केले आहेत, स्वत:ची नांवे कोरलेली आहेत, पडझड झालेली आहे ती पाहून वाईट वाटले. चर्च व इंग्रजांच्या कबरी सुद्धा येथे आहेत.  परकोट आसिरगढ, कमरगढ व मलयगढ असे या किल्ल्याचे तीन स्तर आहेत. तीन तासांनी किल्ल्या बाहेर आलो, मोटारीत बसलो. परतीचा प्रवास सुरु झाला. नित्यनेमाने पुजा , सकाळ संध्याकाळ संध्या करणारे , नामस्मरण करणारे माझे आजोबा एकदा भल्या पहाटेच या किल्ल्यावर अश्वत्थामाचे दर्शन व्हावे या आशेने गेल्याचे त्यांनीच मला सांगितल्याचे स्मरण झाले. ते पोहोचल्यावर पुजा झालेली होती. आज तो किल्ला पाहिल्यावर समाधान वाटत होते. पांडव कुळाचा नाश व्हावा म्हणून अभिमन्यू पत्नी उत्तरा हीच्या गर्भावर ब्रह्मास्त्र सोडणा-या अश्वत्थामाच्या कपाळावर जन्मता:च असलेला मणी भगवान श्रीकृष्णाने त्यास दंड म्हणून काढून घेतला आणि "तू आपली जखम घेऊन मरणाची प्रतीक्षा करीत फिरत राहशील" असा शाप दिला होता. अश्वत्थामा जसा त्याच्या कपाळावरील जखम घेऊन मण्याच्या वैभवाच्या आठवणीत जखमेसाठी तेल मागत फिरत आहे त्याचप्रमाणे भारतातील पूर्वी “दख्खन का दरवाजा” म्हणून प्रसिध्द असलेला आसिरगढ व इतर पुरातन वास्तू सुद्धा कुणास ठाऊक कुणाच्या शापाने आपले गतवैभव हरवून केवळ भग्नावशेशरूपाने उभ्या आहेत. अश्वत्थामाच्या जखमेला तरी कुणी तेल देत असेल परंतू या प्राचीन वास्तूंना त्यांच्या तोडफोडीमुळे झालेल्या जखमांना डागडुजीरुपी तेल देण्यास शासनाला वेळ नाही  त्याउपर त्यांना आणखी भग्न करून , क्षती पोहचवून त्या जखमा पूर्वीपेक्षा अधिक चिघळवणारी बेशिस्त तरुणाई या देशात आहे. इतिहासाची साक्ष देणा-या या पुरातन वास्तूंना असेच अश्वत्थामाप्रमाणे चिरकाल आपली जखम बरी होण्याच्या प्रतिक्षेत राहावे लागेल काय? असा प्रश्न परतीच्या प्रवासात मनात घोळत होता. 

Citizen should take precaution while celebrating Diwali 2020 in Corona Pandemic

दिवाळीत ढिलाई नकोच

"दिवाळी हा आपला मोठा सण आहेच , तो साजरा व्हायलाच पाहिजे. आपल्या खरेदीमुळे फेरीवाले , रस्त्यावर लहान-सहान व्यवसाय करणारे यांच्या घरी सुद्धा दिवे लागणार  आहेत. परंतू हे सर्व करतांना कोरोनाचे  सावट अजून आहे याचे भान सर्वानी ठेवावे , काही देशात कोरोनाच्या लाटा पुन्हा आल्या आहेत हे जाणून घ्यावे व पक्षभेद , मतभेद वैचारिक भिन्नता , हे सर्व विसरून आपल्या देशाचे मा. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी देशाच्या तमाम जनतेला कळकळीने केलेले “जब तक दवाई नही तब तक ढिलाई नही “ हे आवाहन ध्यानात ठेऊन आपला सामाजिक वावर करावा हीच या लेखाव्दारे कळकळीची विनंती.सर्वांना ही दिवाळी सुख समृद्धीची , आनंदाची , आरोग्य व भरभराटीची जावो हीच ईश्वरचरणी प्रार्थना."         

सध्या दिवाळी या हिंदूंच्या सर्वात महत्वाच्या सणाची धूम सुरु आहे. दरवर्षीप्रमाणे बाजारपेठा सजल्या आहेत . पणत्या , लक्ष्मीच्या मुर्त्या , विद्युत दिव्यांच्या माळा , दिवाळी निमित्ताच्या फराळाची दुकाने थाटली आहेत. यंदाची दिवाळी हि कोरोना महामारीच्या पार्श्वभूमीवर आली आहे. गेल्या काही दिवसांपासून कोरोनाचा धुमाकूळ थोडा कमी झालेला दिसून येत आहे. परंतू जशी लॉकडाऊन मध्ये सुट देण्यास सुरुवात झाली तसा लोकांचा कोरोनाचे, सार्वजनिक स्वच्छतेचे , भौतिक दुरतेचे काहीही नियम न पाळता मुक्त वावर सुरु झाला. अनेक शहरातील दिवाळीची खरेदी करण्यासाठी नागरिक गर्दी करीत असलेली चित्रे प्रसिद्ध झाली. त्यावरून कोरोना विषाणूला रोखण्यासाठी शारीरिक दूरता पाळावी हे लोक साफ विसरून गेले आहेत हे स्पष्ट झाले. कोरोना विषाणूचा प्रादुर्भाव होऊ नये म्हणून जागतिक स्तरावर जे निकष सांगण्यात आले आहेत त्यांचा तसेच भारत सरकार व राज्य सरकारनी याच विषयाशी संबंधीत ज्या काही सूचना वेळोवेळी केल्या , दूरदर्शनवर जाहिराती केल्या , भले मोठे फलक लावले , पत्रके छापली या सर्वांकडे नागरिक साफ कानाडोळा करीत आहेत. लोक गेल्या काही महिन्यांपासून बंदिस्तासारखे जीवन व्यतीत करीत होते. अनलॉक सुरु झाल्यापासून लोक सैराट झाल्यासारखे वावरू लागले. “कुछ नही होता” , “काय का कोरोना” असे संवाद ऐकू येऊ लागले. परंतू कोविड 19 ज्यांनी भोगला आहे त्यांना त्याचे गांभिर्य माहित आहे. मृत्यूच्या दोन दिवस आधी स्वत:ची तब्येत ठणठणीत असल्याचे सांगून त्याचा व्हिडीओ प्रसारित करणा-या प्रख्यात गायक एस.पी.बालसुब्र्ह्मण्यमचे कोरोनामुळे निधन झाले. कोरोनाची भीषणता अनेकांनी अनुभवली आहे. कोरोनाच्या अगदी सुरुवातीच्या काळात माझी स्वत:ची कोरोना प्रादुर्भाव झालेल्या भागात ड्युटी लागली होती त्यावेळी कोरोना बाधिताशी संपर्क आल्याने एका कुटुंबास होम क्वारंटाइन करण्यात आले होते. तेंव्हा त्या कुटुंबाची मनस्थिती , त्यांचे ते मजुरी सोडून घरात बंदिस्त होणे , त्यामुळे निर्माण होणारा ताण-तणाव , शेजा-या-पाजा-यांनी त्यांना केलेली मदत , त्यामुळे रोग तर भयंकर आहेच परंतू त्यामुळे होणारे इतर परीणाम सुद्धा भयावह असतात हे जवळून पाहिले. त्यानंतर माझ्या जवळच्या मित्राला कोविड-19 झाला होता . त्याचे अनुभव कथन मी ऐकले आहे, विलगीकरणात झालेली त्याची मनस्थिती , जीवनाबाबतच्या त्याच्या पूर्वीच्या व कोरोनामुळे विलगीत झाल्यानंतरच्या दुष्टीकोनात झालेला बदल, आपत्तीत त्याच्या कुटुंबाची , त्याच्या लहानग्यांची , वयोवृद्ध वडीलांची त्याला कशी व्यवस्था करावी लागली, हे सर्व त्याचे अनुभव अंगावर शहारे आणणारे  होते व ते ऐकल्यावर कोरोनाची भीषणता अधिक चांगल्याप्रकारे कळली. दिवाळी हा आपला मोठा सण आहेच , तो साजरा व्हायलाच पाहिजे. आपल्या खरेदीमुळे फेरीवाले , रस्त्यावर लहान-सहान व्यवसाय करणारे यांच्या घरी सुद्धा दिवे लागणार आहेत. परंतू हे सर्व करतांना कोरोनाचे सावट अजून आहे याचे भान सर्वानी ठेवावे , काही देशात कोरोनाच्या लाटा पुन्हा आल्या आहेत हे जाणून घ्यावे व पक्षभेद , मतभेद वैचारिक भिन्नता , हे सर्व विसरून आपल्या देशाचे मा. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी देशाच्या तमाम जनतेला कळकळीने केलेले “जब तक दवाई नही तब तक ढिलाई नही “ हे आवाहन ध्यानात ठेऊन आपला सामाजिक वावर करावा हीच या लेखाव्दारे कळकळीची विनंती.

         सर्वांना ही दिवाळी सुख समृद्धीची , आनंदाची , आरोग्य व भरभराटीची जावो हीच ईश्वरचरणी प्रार्थना. 

Home cleaning on the occasion of Hindu Festival Diwali and nostalgic memories

दिवाळी सफाई आणि ऑडीओ कॅसेट्स 

 “आली माझ्या घरी हे दिवाळी, सप्त रंगात न्हाउनी आली“ सर्व संगीत स्वरात न्हाऊन गेले. संगीताची आवड असलेले तिर्थरूप उद्गारले “ खूप छान वाजतो रे हा टेप रेकॉर्ड अजून, हप्त्यांवर घेतला होता. खरेच जुने ते सोने“ घर आवरण्याचा प्रचंड कंटाळा आलेला मी त्या घर साफ-सफाई मुळे मिळालेल्या आनंदाने व संगीताच्या जादूने प्रसन्न झालो होतो. थकवा फटाक्याच्या धुराप्रमाणे क्षणात लांब गेला होता.

दरवर्षी दिवाळी आली की घरोघरी सुरु होते ती रंगरंगोटी , आवर-सावर. प्रत्येक घरी गृहिणी  या  कामाच्या लगबगीत असतात व त्यांचे पतीदेव त्या कामातून कसे निसटता येईल याच्या विचारात असतात.  परवा सकाळीच सौ ने “अहो” अशी हाक दिली. दिवाळी येते आहे हे लक्षात आल्याने तिच्या “अहो” या आरोळीला ओळखून मी “हो उद्या पासून आवरू” असे म्हणून त्वरीत उत्तर दिले. व तो दिवस मी धकवला.  तिला मात्र सुखद आश्चर्य वाटले. दुस-या दिवशी सकाळीच “मग केंव्हा लागायचे घर आवरायला  हातात झाडू?”  घेऊन तिचा प्रश्न असल्याने आता वेळ मारून नेणे जमणार नाही हे लक्षात आले आणि “मला न आता  जरा बाहेर महत्वाच्या कामाला जायचे आहे “ दुपारी करू म्हणून मी बाहेर पडलो. ”दुपारी नक्की ना ?”  आता हातातली झाडणी हनुमानाच्या गदे प्रमाणे खांद्यावर आली होती. आता  घर आवरावे लागेलच दुपारी  या विचाराच्या तंद्रीत मी माझ्या गंतव्य स्थानाकडे निघालो. दस-याला गाड्या धुण्याच्या मागे काय लॉजिक असते ?  या माध्यमांवर फिरलेल्या संदेशाची आठवण झाली. तसेच दिवाळीला घर का आवरतात ?  याचा विचार करू लागलो. लक्ष्मीपूजन असल्याने व लक्ष्मीला स्वच्छता आवडत असल्याने ही प्रथा पडली असावी.  पुर्वी घरे ही कुडाची असत म्हणून ती चांगली शाकारून घेण्यासाठी व त्या कच्च्या घराची देखभाल व्हावी असा या आवरा-सावरीचा हेतू असावा. आमच्या लहानपणी सर्व सामान घराच्या बाहेर काढून घर साफ होत असे व सामान सुमान सुद्धा. आजही बरेच ठिकाणी असे होते परंतू आता ही प्रथा कमी-कमी होत आहे.  एव्हाना माझे गंतव्य स्थान आले होते , कार्य उरकून मी परत घराकडे  येऊ लागलो. आता मात्र घरी गेल्यावर काही टाळा-टाळ करता येणार नाही हे जाणून होतो शिवाय सौ. च्या त्या खांद्यावर  झाडणी घेत बोलण्याचा आविर्भावाचे स्मरण झाले. घरी पोहोचल्यावर भोजनांती आवर-सावर सुरु केली. “हे काढा, हे असे ठेवा, ते तसे नाही असे ठेवा , तिथले जाळे-जळमटे काढा” या सूचनांचे पालन करीत  साफ-सफाई सुरु झाली. दरवर्षी वस्तू काढा व परत ठेवा हेच असते. या वर्षी

काही  फेकून द्यावे म्हणून ठरवले  परंतू फेकावे असे काही सामान सुद्धा नव्हते. एक पेटी उघडली “फेका बर त्या सर्व कॅसेट्स” पेटीतील 100-125 ऑडीओ कॅसेट्स पाहून सौ उद्गारली.  गाण्यांची आवड असल्याने तीचे ते वाक्य कानावर पडले असूनही माझ्या मनाला 30 वर्षापूर्वीच्या काळात जाण्यास  वेळ लागला नाही. "रिव्हर्स", "फॉरवर्ड" , कॅसेट मधील टेप बाहेर आली की पेन/पेन्सिल ने गुंडाळणे सर्व आठवू लागले.संगीताची आवड तीलाही आहे परंतू त्या कॅसेट्स काहीही उपयोगात नसल्याने तीचे तसे म्हणणे होते.  त्या पेटीत फिलिप्सचा कॅसेट्स प्लेयर सुद्धा निघाला. सौ दुस-या कामात मग्न होती , मी एक-एक कॅसेट न्याहाळू लागलो. पेन ड्राइव्ह ,मोबाईल,ब्ल्यू टूथ स्पीकर ई. अनेक अशी अत्याधुनिक साधने आता उपलब्ध आहेत. या काळात त्या ऑडीओ कॅसेट्स म्हणजे बाबा आदमच्या जमान्यातील म्हणता येतील अशा. कदाचित त्या वाजतही असाव्यात. सौ चे “फेका बर त्या सर्व कॅसेट्स” हे बरोबरही वाटत होते परंतू रफी, किशोर, मुकेश , लता , आशा  यांची तसेच जुन्या नट नट्यांची आकर्षक चित्रे असलेल्या त्या कॅसेट्स फेकण्याचे मन होत नव्हते . मोह म्हणतात तो हाच. कॅसेट्स पहाता पहाता “व.पु” , “पु.ल.” यांच्या कथाकथन असलेल्या कॅसेट्स सुद्धा दिसल्या “सु” , “प्रिमियर पासेस” या कथा कानात घुमू लागल्या , मुलांना दाखवल्या म्हटले ऐकाल रे या कथा. आपण “यु ट्युब“ वर शोधू. सौ इतर आवर-सावर करण्यात मग्न झाली. खरेच आता त्या कॅसेट्स मुक्या झाल्या होत्या , टाकाऊ होत्या , त्यांना काही मुल्य नव्हते परंतू जुन्या गीतांचा तो खजिना, बिस्मिल्ला खानची सनई , शास्त्रीय संगीत , कथा कथन , नरवीर बाजीप्रभूच्या पराक्रमाचा पोवाडा , योगासने सराव असा तो अमुल्य संग्रह पहाण्यात मी दंग असल्याचे पाहून अर्धे अधिक काम पूर्ण करून सौ चे लक्ष माझ्याकडे गेले , मी मोबाईल वर कॅसेट्स चे फोटो काढत होतो . तीला दाखवले “ ठेवा त्या कॅसेट्स , अन ठेवा बर ती पेटी लवकर “  सौ म्हणाली. मला त्या कॅसेट्स फेकाव्या असे वाटत नाही हे जाणून तीने तसे म्हटले होते. मी काही कॅसेट्स वरच ठेवल्या व उर्वरीत पेटीत व्यवस्थित रचून ठेवल्या, टेपरेकॉर्डर दुरुस्तीला घेऊन गेलो, कारागीर हसला म्हणाला “काय साहेब, कोणत्या जमान्यात आहे ? फेका आता हे“ माझी टेपरेकॉर्डर दुरुस्त करण्याची कितपत इच्छा आहे हे जाणून घेण्यासाठी त्याने असे म्हटले. “खर्च किती येईल” मी . कारागिराला वाटले जाऊ द्या कुठे डोके लावता “दोन दिवसांनी या” तो म्हणाला. आयताच गि-हाईक आला आहे पैसे चांगले मिळतील असे त्याला वाटले असावे असे मला वाटले. टेप दुरुस्त झाला. “साहेब पैसे नको” तो म्हणाला , मला आश्चर्य वाटले. मी म्हटले “का रे बाबा “ आपल्या दुकानातला “रेकॉर्ड प्लेयर दाखवत तो म्हणाला “मी सुद्धा हा अजून फेकला नाही, वाजतो हा” आवर–सावर संपली होती,  मी उजळलेले घर पाहून सुखावलो नहोतो. सौ ने चहाचा कप हाती दिला मी मुलांना हाक मारली एका कॅसेट्स वरचे लेबल न पाहता टेपरेकॉर्डर वर कॅसेट् लावली व उद्गारलो “ऐका” मुळे उत्कंठतेने पाहू लागली आणि गाणे लागले , गाणे होते , “आली माझ्या घरी हे दिवाळी, सप्त रंगात न्हाउनी आली“ सर्व संगीत स्वरात न्हाऊन गेले. संगीताची आवड असलेले तिर्थरूप उद्गारले “ खूप छान वाजतो रे अजून, हप्त्यांवर घेतला होता. खरेच जुने ते सोने“ घर आवरण्याचा प्रचंड कंटाळा आलेला मी त्या घर साफ-सफाई मुळे मिळालेल्या आनंदाने व संगीताच्या जादूने प्रसन्न झालो होतो. थकवा फटाक्याच्या धुराप्रमाणे क्षणात लांब गेला होता.